Olsza
 Morfologia olszy czarnej | |
| Systematyka[1][2] | |
| Domena | |
|---|---|
| Królestwo | |
| Podkrólestwo | |
| Nadgromada | |
| Gromada | |
| Podgromada | |
| Nadklasa | |
| Klasa | |
| Nadrząd | |
| Rząd | |
| Rodzina | |
| Rodzaj | olsza |
| Nazwa systematyczna | |
| Alnus Mill. Gard. Dict. Abr. ed. 4. 28 Jan 1754[3] | |
| Typ nomenklatoryczny | |
A. glutinosa (L.) Gaertn[3] | |
Olsza, olcha[4] (Alnus Mill.) – rodzaj drzew i krzewów z rodziny brzozowatych (Betulaceae A. Gray). Według różnych źródeł zalicza się do niego od 25[5] do 41[6]–44[7] gatunków. Występują one naturalnie w strefie umiarkowanej i borealnej półkuli północnej, na wschodzie ich zasięg występowania dociera do indyjskiego stanu Asam, Azji Południowo-Wschodniej[8][5] i Japonii, gdzie rośnie 10 gatunków[9]. Najdalej na południe sięga A. acuminata, rosnąca w Ameryce Południowej w kolumbijskich Andach[8][9]. W Europie rośnie 5 gatunków[9], z czego w Polsce trzy: olsza czarna A. glutinosa, olsza szara A. incana i olsza zielona A. alnobetula (poza tym status gatunku nadawany jest introdukowanej i zadomowionej olszy pomarszczonej A. rugosa[10], w innych ujęciach mającej status podgatunku olszy szarej A. incana subsp. rugosa[11].
Gatunki z tego rodzaju rosną często na siedliskach wilgotnych i zalewowych. Wykorzystywane jest ich drewno, cenione ze względu na łatwość obróbki i trwałość, w tym odporność na gnicie w wodzie. Wyrabiano z niego m.in. węgiel drzewny i proch. Drzewa sadzone są w celu rekultywacji słabych i zniszczonych gruntów, jako ozdobne, bywają też wykorzystywane jako lecznicze.
Morfologia
- Pokrój
- Zrzucające liście drzewa lub krzewy. Osiągają zwykle niezbyt okazałe rozmiary, do największych gatunków należy chińska A. cremastogyne (do 40 m wysokości) i olsza czarna (do 35 m wysokości)[12]. Pędy i kora zwykle ciemno zabarwione[9]. Korzenie mają brodawki, które w symbiozie z bakteriami wiążą azot atmosferyczny do gleby[13], zwykle zasiedlone przez nie korzenie są czerwone i spęczniałe[9]. Pąki zwykle na trzonkach[12][9].
- Liście
- Naprzemianległe, pojedyncze. Blaszka liściowa jest piłkowana lub ząbkowana na brzegu, rzadko jest całobrzega. Przylistki opadające[13].
- Kwiaty
- Promieniste, jednopłciowe, zebrane w zwisające kotki o cylindrycznym kształcie. Kwiatostany męskie zbudowane są z licznych segmentów, z których każdy składa się z 3–5 przysadek i 3 pojedynczych kwiatów. Kwiatostany żeńskie wyrastają pojedynczo lub w parach, zebrane w kwiatostany złożone przypominające wiechy lub grona, rozwijają się w kątach pędów, mają kształt od jajowatego do stożkowatego, z licznymi łuskowatymi i zdrewniałymi przylistkami[13]. Poszczególne kwiaty są bardzo drobne i pozbawione okwiatu[12]. Kwiaty męskie zawierają po cztery pręciki z czerwonymi zwykle pylnikami[9].
- Owoce
- Ściśnięte orzeszki, z błoniastymi lub papierzastymi skrzydełkami[13], stąd mające postać drobnych skrzydlaków[5].
Biologia i ekologia
Rośliny z tego rodzaju są jednopienne i wiatropylne. Kwitną wiosną lub jesienią (sekcje Cremastogyna i Clethropsis). Wszystkie gatunki olszy mają brodawki korzeniowe, w których żyją bakterie promieniowce z rodzaju Actinomycetes, mające zdolność asymilowania wolnego (atmosferycznego) azotu. Dzięki temu mogą zasiedlać gleby ubogie i bagienne. Większość gatunków rośnie na siedliskach wilgotnych, mokrych lub zalewanych – wzdłuż brzegów rzek i jezior. Rośliny z tego rodzaju zasiedlają odsłoniętą glebę po zalewach lub uwalnianą spod ustępujących lodowców[9]. Podrodzaj subg. Alnobetula obejmuje gatunki krzewów zaadaptowane do klimatu chłodnego[5], w tym stanowiące w wielu miejscach istotny komponent lasotundry[14].
Systematyka
- Pozycja systematyczna
Rodzaj z rodziny brzozowate z rzędu bukowców. W obrębie rodziny zaliczany do podrodziny Betuloideae Arnott, jako takson siostrzany rodzaju brzoza Betula[2].
- Alnus acuminata Kunth
- Alnus alnobetula (Ehrh.) K.Koch – olsza zielona
- Alnus betulifolia G.Y.Li, Z.H.Chen & D.D.Ma
- Alnus cordata (Loisel.) Duby – olsza sercowata
- Alnus cremastogyne Burkill
- Alnus djavanshirii H.Zare
- Alnus dolichocarpa H.Zare, Amini & Assadi
- Alnus × elliptica Req. – olsza eliptyczna
- Alnus × fallacina Callier
- Alnus fauriei H.Lév. & Vaniot
- Alnus ferdinandi-coburgii C.K.Schneid.
- Alnus firma Siebold & Zucc. – olsza twarda
- Alnus formosana (Burkill) Makino
- Alnus glutinosa (L.) Gaertn. – olsza czarna
- Alnus glutipes (Jarm. ex Czerpek) Vorosch.
- Alnus hakkodensis Hayashi
- Alnus × hanedae Suyinata
- Alnus henryi C.K.Schneid.
- Alnus hirsuta (Spach) Rupr. – olsza szorstka
- Alnus × hosoii Mizush.
- Alnus incana (L.) Moench – olsza szara
- Alnus japonica (Thunb.) Steud. – olsza japońska
- Alnus jorullensis Kunth
- Alnus lanata Duthie ex Bean
- Alnus lusitanica Vít, Douda & Mandák
- Alnus mairei H.Lév.
- Alnus mandschurica (Callier) Hand.-Mazz.
- Alnus maritima (Marshall) Muhl. ex Nutt. – olsza nadmorska
- Alnus matsumurae Callier – olsza Matsumury
- Alnus maximowiczii Callier – olsza Maksymowicza
- Alnus × mayrii Callier
- Alnus nepalensis D.Don – olsza nepalska
- Alnus nitida (Spach) Endl. – olsza lśniąca
- Alnus oblongifolia Torr.
- Alnus orientalis Decne. – olsza wschodnia
- Alnus paniculata Nakai
- Alnus × peculiaris Hiyama
- Alnus pendula Matsum. – olsza zwisłokwiatowa
- Alnus × pseudoglutinosa Dostál
- Alnus × pubescens Tausch – olsza omszona
- Alnus rhombifolia Nutt. – olsza rombolistna
- Alnus rohlenae Vít, Douda & Mandák
- Alnus rubra Bong. – olsza czerwona
- Alnus serrulata (Aiton) Willd. – olsza piłkowana
- Alnus serrulatoides Callier
- Alnus sieboldiana Matsum.
- Alnus subcordata C.A.Mey. – olsza kaukaska
- Alnus × suginoi Sugim.
- Alnus trabeculosa Hand.-Mazz.
- Alnus vermicularis Nakai
Zastosowanie
- W przemyśle do produkcji sklejki. Jest to doskonałe drewno w obróbce stąd wykorzystywane bywa m.in. w rzeźbiarstwie[8].
- Ze względu na odporność na gnicie drewno olszy wykorzystywane jest w konstrukcjach podwodnych (na olszach zbudowano m.in. Wenecję i Amsterdam)[9].
- Wykorzystywana jest w lutnictwie do wyrobu pudeł instrumentów strunowych[9], w tym wykorzystywane były do wyrobu skrzypiec przez Antonio Stradivariego[8].
- Drewno używane jest do budowy stępek łodzi i jachtów drewnianych[8].
- Drewno wykorzystywane było do wyrobu węgla drzewnego i prochu[8].
- Olsza wykorzystywana jest do zalesiania nieużytków o niskiej zawartości azotu w glebie, w tym poprzemysłowych[12], olsza szara uprawiana bywa jako przedplon[15].
- Szybko rosnąca i zachowująca długo liście jesienią olsza sercowata stosowana jest do tworzenia pasów wiatrochronnych[9].
- Niektóre gatunki wykorzystywane były jako lecznicze[8].
- Rzadko bywają sadzone jako ozdobne[12].
- Drewno olszy czerwonej uchodzi za najbardziej wartościowe drewno stosowane do wędzenia ryb[8].
Zagrożenia i ochrona
W Czerwonej księdze gatunków zagrożonych jest wymienionych 28 gatunków olszy – 19 z nich ma status gatunków najmniejszej troski, po jednym jest uznanych za bliski zagrożenia i krytycznie zagrożony[16].
| Gatunek | Status zagrożenia | Tendencja populacji |
|---|---|---|
| Alnus acuminata |  |  nieznana |
| Alnus cordata |  |  stabilna |
| Alnus cremastogyne | | stabilna |
| Alnus fauriei |  | nieznana |
| Alnus ferdinandi-coburgii | | nieznana |
| Alnus firma | | nieznana |
| Alnus formosana | | stabilna |
| Alnus glutinosa | | stabilna |
| Alnus hakkodensis | | nieznana |
| Alnus henryi |  | nieznana |
| Alnus hirsuta | | nieznana |
| Alnus incana | | stabilna |
| Alnus japonica | | stabilna |
| Alnus jorullensis | | stabilna |
| Alnus mandshurica | | nieznana |
| Alnus maritima |  | nieznana |
| Alnus maximowiczii | | nieznana |
| Alnus nepalensis | | stabilna |
| Alnus nitida | | stabilna |
| Alnus oblongifolia | | stabilna |
| Alnus orientalis | | nieznana |
| Alnus pendula | | stabilna |
| Alnus rhombifolia | | stabilna |
| Alnus rubra | | stabilna |
| Alnus serrulata | | stabilna |
| Alnus serrulatoides | | nieznana |
| Alnus sieboldiana | | nieznana |
| Alnus trabeculosa | | stabilna |
Obecność w kulturze i symbolice
- W mitologii greckiej była drzewem poświęconym Foroneusowi – wynalazcy ognia.
- W tradycji niemieckiej pojawia się Olchowa Kobieta (Else, Elsa, Elise), która najpierw kusi, a później karze mężczyzn zmieniając się we włochate stworzenie.
- Ballada Johanna Wolfganga von Goethego zatytułowana jest "Król Olch", chociaż tytuł ten jest dyskusyjny, gdyż jej duński pierwowzór mówi o królu elfów.
Przypisy
- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ a b Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-06-01] (ang.).
- ↑ a b Alnus. [w:] Index Nominum Genericorum (ING) [on-line]. Smithsonian Institution. [dostęp 2016-06-09]. (ang.).
- ↑ Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski (red.): Słownik botaniczny. Wyd. wydanie II, zmienione i uzupełnione. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003, s. 596. ISBN 83-214-1305-6.
- ↑ a b c d Alnus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2013-02-25]. (ang.).
- ↑ a b Alnus Mill.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2021-04-30].
- ↑ Alnus. The Plant List. [dostęp 2016-06-09]. (ang.).
- ↑ a b c d e f g h D. J. Mabberley: The Plant-book: A Portable Dictionary of the Vascular Plants (Fourth Edition). Cambridge University Press, 2017, s. 33. ISBN 978-1-107-11502-6.
- ↑ a b c d e f g h i j k Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 1. Trees and shrubs. London: Macmillan, 2002, s. 122. ISBN 0-333-73003-8.
- ↑ Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 30, ISBN 978-83-62975-45-7.
- ↑ Alnus incana subsp. rugosa. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-04-15].
- ↑ a b c d e f Włodzimierz Seneta: Drzewa i krzewy liściaste A–B. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1991, s. 189-207. ISBN 83-01-10135-0.
- ↑ a b c d Alnus. Plantes et botanique. [dostęp 2016-06-09]. (fr.).
- ↑ L. S. Berg: Przyroda ZSRR. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1962, s. 27–30.
- ↑ Olsza szara. MojeDrzewa.pl. [dostęp 2016-06-09]. (pol.).
- ↑ Alnus. The IUCN Red List of Threatened Species. Version 2015-4. [dostęp 2016-06-09]. (ang.).
Bibliografia
- Frank Hageneder: Magia drzew. Warszawa: Świat Książki, 2006. ISBN 978-83-247-0273-2.
Linki zewnętrzne
- Instytut Techologii Drewna: Użytkowe gatunki drewna - olcha
Media użyte na tej stronie
Autor: (of code) -xfi-, Licencja: CC BY-SA 3.0
The Wikispecies logo created by Zephram Stark based on a concept design by Jeremykemp.
Icon representing steadiness, consisting of a blue rectangle. To be used in Template:Steady.
Keep it 300 x 300, do not resize it. Because that may cause some problem when using it, when it is the only element in a text line, the position of the these text lines may go wrong.
This image orange is based on Image:Symbol keep vote.svg with the "✓" replaced with a "?".
Autor: Kruczy89, Licencja: CC BY-SA 3.0
Olsza czarna (Alnus glutinosa Gaertn.) - kwiatostany żeńskie i męskie
Autor: Willow, Licencja: CC BY 2.5
Black alder tree (Alnus glutinosa) in Marburg, Germany.
Alnus glutinosa Gaertn.
Autor: Noël Zia Lee, Licencja: CC BY 2.0
Red Alder Alnus rubra female catkins in autumn. West Linn, Oregon.