Olejarka abisyńska

Olejarka abisyńska
Ilustracja
Morfologia, 1850
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

astropodobne

Rząd

astrowce

Rodzina

astrowate

Podrodzina

Asteroideae‎

Rodzaj

olejarka

Gatunek

olejarka abisyńska

Nazwa systematyczna
Guizotia abyssinica (L. f.) Cass
Dict. Sci. Nat. 59: 248 (1829)

Olejarka abisyńska (Guizotia abyssinica) – gatunek jednorocznej rośliny z rodziny astrowatych. Wywodzi się z Etiopii, gdzie również rozpoczęto jej uprawę. Jest źródłem oleistych nasion o licznych zastosowaniach, zarówno w żywieniu ludzi, jak i ptaków egzotycznych. Ziarno to zwie się w języku polskim murzynkiem.

Systematyka

Po raz pierwszy gatunek opisał syn Karola Linneusza – Carl von Linné le Jeune – jako Polymnia abisynica. Autorem obecnie używanej nazwy Guizotia abyssinica jest Henri Cassini; nadał ją w 59. tomie Dictionnaire des sciences naturelles (1829)[3]. Gatunek opisywany był pod licznymi synonimami[4]. Kariotyp jest symetryczny, inaczej, niż u niektórych pozostałych olejarek; 2n=30. Odnotowano hybrydy pomiędzy olejarką abisyńską a Guizotia scabra podg. schimperi i podg. scabra oraz Guizotia villosa[5].

Morfologia

Łodyga
Owłosiona po sam szczyt. Osiąga 0,5–1,5 m wysokości[6]. Są puste w środku, łamliwe. Łodyga ma od 5 do 12 odgałęzień. Jej kolor waha się od fioletowej po zieloną. U nasady osiąda 1,5 cm średnicy[5].
Liście
Ulistnienie naprzeciwległe. Liście siedzące, o kształcie od sercowatego po owalnie lancetowaty, piłkowane, chropowate w dotyku. Osiągają 22 cm długości[6], 3–5 cm szerokości[5]. Liścienie długo pozostają na roślinie[5].
Kwiaty
Podsadki o łuskowatym kształcie, ułożone w dwóch rzędach. Kwiatostany żółte[6], rzadziej zielonawe[5], dobrze widoczne, zgrupowane w baldachogrona. Poszczególnych hermafrodytycznych kwiatów rurkowatych jest 40–60, otaczają je kwiaty języczkowe. Kwitnienie całego kwiatostanu trwa 7–8 dni[6]. Główka kwiatowa osiąga 15–50 mm średnicy[5].
Owoc
Z jednej główki kwiatowej powstać może około 40 owoców w formie niełupki barwy czarnej. Występuje kiełkowanie epigeiczne[5]. Skład owoców omówiono w sekcji Zastosowania.

Zasięg

Pierwotnie olejarka abisyńska występowała na wyżynach Etiopii[6]. Uprawiana jest jednak na pozostałych terenach Etiopii, a także w Indiach (główny producent, obok Etiopii[7]), Nepalu, Mjanmie, Bangladeszu[7][6], Kenii[8], Malawi, Ugandzie i Demokratycznej Republice Kongo[7]. Uprawiana jest na wysokości od 200 do 2500 m n.p.m.[7][6] Olejarka abisyńska rośnie dziko także na Półwyspie Indyjskim, prawdopodobnie wprowadzili ją tam dawni kupcy. Być może wprowadzili ją imigranci z Etiopii, podobnie jak miało to miejsce z ragi, czyli manneczką łękowatą (Eleusine coracana)[5].

Uprawa

Murzynek

Olejarka abisyńska wymaga w uprawie umiarkowanych opadów. Rośnie zarówno w strefie tropikalnej, jak i umiarkowanej, jednak źle znosi chłodne noce. Plony wynoszą przeciętnie 0,2–0,3 tony/ha, z dobrym zarządzaniem ziemią osiągają 0,5–0,6 tony/ha (w Kenii osiągnięto 0,6 tony/ha w monokulturze[8]). Plony z eksperymentalnych, ulepszonych kultywarów w Indiach wyniosły 1–1,2 tony/ha[7]. Plenność w Indiach w uprawach mieszanych z manneczką łękowatą, wynosiła 0,1–0,2 tony/ha[8]. Badania w stanie Minnesota wykazały, że zapotrzebowanie upraw olejarki na azot wynosi 60 kg/ha. Nie wykazano korzyści nawożenia potasem i fosforem[7]. Podczas badań w północno-wschodnim Pakistanie wykazano, że najlepszy rozstęp między roślinami wynosi 30 cm[8]. Dobrze rośnie na glebie o pH wynoszącym 5,2–7,3. Jest odporna na zasolenie gleby, te jednak opóźnia kwitnienie[9].

Zastosowania

Lokalna etiopska nazwa ziarna olejarki abisyńskiej to noug[9]. Olej uzyskany z murzynka jest jadalny. Schnie powoli, dodawany jest do żywności, farb i mydeł, lamp olejnych. Może zastąpić olej oliwkowy, zostać zmieszany z olejem lnianym, stanowi również domieszkę do oleju rzepakowego, sezamowego i innych. W Etiopii nasiona murzynka wyciskane z miodem wchodzą w skład ciastek, zaś makuchem karmi się bydło. We wspomnianym kraju to główna roślina oleista. Rośliny przed kwitnieniem znajdują zastosowanie jako nawóz[8]. Smażone lub przypieczone nasiona olejarki używane są jako przekąska lub przyprawa. Wchodzą także w skład karm dla drobnych ptaków egzotycznych[10]. W Indiach około 75% nasion z upraw przeznacza się na olej, pozostałe trafiają na eksport z przeznaczeniem na karmę dla ptaków[7]. Owce mogą jeść całą olejarkę, natomiast bydło jedynie kiszonkę. Znajduje również zastosowanie w medycynie ludowej[5].

Zawartość oleju w murzynku wynosi blisko 30%[7], jest to jednak zmienna cecha, zależna od regionu. Przykładowo wśród zbadanego ziarna z czterech siedlisk w Etiopii zawartość oleju wynosiła 37,41–39,3%. Nie są to znacząco odmienne wartości niż u nasion bardziej rozpowszechnionych roślin oleistych, jak słonecznik czy orzechy arachidowe. Wśród kwasów tłuszczowych w murzynku dominuje kwas linolowy (średnio 78,2% wszystkich kwasów tłuszczowych zawartych w nasionach w stanowisku badanych w Etiopii[9], 51,6-58,4% i 45,4-65,8% w dwóch miejsc w Indiach[5]). Zawartość witaminy E wynosi 70 mg/100 g. Jest bardzo wysoka na tle innych nasion oleistych (dla słonecznika 37,77 mg/100 g, dla orzeszków ziemnych 10,1 mg/100 g)[9].

Murzynek[8]
Wartości odżywcze na 100 g produktu
Składniki pokarmoweWitaminySkładniki mineralne
woda6,2–7,2 gwitamina A– mgmagnezbd mg
energia483 kcalwitamina B10,43 mgfosfor180–800 mg
węglowodany34,2–39,7 gwitamina B20,55 mgżelazo– mg
w tym błonnik1,8–8,4 gwitamina B6– mgsód– mg
tłuszcze31,3–33,9 gwitamina C0 mgwapń50–470 mg
białko17,3–19,4 gwitamina PP3 mgpotas– mg

Przypisy

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-02-20] (ang.).
  3. ↑ wielu autorów: Dictionnaire des sciences naturelles. T. 59. 1829, s. 248. (fr.)
  4. ↑ Guizotia abyssinica (L.f.) Cass.. Plant List, 2012. [dostęp 2018-03-30].
  5. ↑ a b c d e f g h i j A. Getinet & S.M. Sharma: Niger. Guizotia abyssinica (L. f.) Cass. Promoting the conservation and use of underutilized and neglected crops. Rzym: International Plant Genetic Resources Institute, 1996. ISBN 92-9043-292-6.
  6. ↑ a b c d e f g Guizotia abyssinica. FAO Ecocrop, 2007. [dostęp 2018-03-30].
  7. ↑ a b c d e f g h Chapter 4. Bird food grains with potential for the tropics and semi-tropics. W: Edo Lin: Production and processing of small seeds for birds. Rzym: Food and Agriculture Organization of the United Nations, 2005.
  8. ↑ a b c d e f Duke. J.: Handbook of Energy Crops. 1983.
  9. ↑ a b c d Eneyew Tadesse Melaku: Evaluation of Ethiopian Nigerseed (Guizotia abyssinica Cass) Production, Seed Storage and Virgin Oil Expression. Berlin: 2013.
  10. ↑ David J. Mabberley: Mabberley's Plant-Book. Cambridge University Press, 2017, s. 410. ISBN 978-1-107-11502-6.

Media użyte na tej stronie

Guizotia abessynica.jpg
Legende: 1 Oberer Teil der Pflanze. 2 Strahlenblüte mit Spreublatt. 3 Röhrenblüte. 4 Röhrenblüte mit Spreublatt, Kronröhre aufgeschnitten und teilweise entfernt. 5 Fruchtknoten und Griffel, Fruchtknotenwand entfernt. 6 Frucht. 7 Frucht, Querschnitt. 8 Frucht, Längsschnitt. Körbchenbode, Blüten ganz, Hüllblätter und Spreublätter teilweise entfernt.
Guizotia abyssinica - Osaka Museum of Natural History - DSC07851.JPG
Autor: Daderot, Licencja: CC0
Exhibit in the Osaka Museum of Natural History, Osaka, Japan. Photography was permitted in the museum without restriction.