Olsztyn (województwo śląskie)

Olsztyn
miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Ilustracja
Widok ogólny
HerbFlaga
HerbFlaga
Państwo

 Polska

Województwo

 śląskie

Powiat

częstochowski

Gmina

Olsztyn

Prawa miejskie

1488–1870, 2022

Burmistrz

Tomasz Maciej Kucharski

Powierzchnia

34,29[1] km²

Populacja (2011)
• liczba ludności
• gęstość


2450
67,97 os./km²

Strefa numeracyjna

34

Kod pocztowy

42-256[2]

Tablice rejestracyjne

SCZ

Położenie na mapie gminy Olsztyn
Mapa konturowa gminy Olsztyn, blisko centrum u góry znajduje się punkt z opisem „Olsztyn”
Położenie na mapie Polski
Położenie na mapie województwa śląskiego
Mapa konturowa województwa śląskiego, u góry nieco na prawo znajduje się punkt z opisem „Olsztyn”
Położenie na mapie powiatu częstochowskiego
Mapa konturowa powiatu częstochowskiego, blisko centrum na dole znajduje się punkt z opisem „Olsztyn”
Ziemia50°45′07″N 19°16′04″E/50,751944 19,267778
TERC (TERYT)

2404124[3]

SIMC

0140675

Strona internetowa

Olsztyn (alt. Olsztyn Jurajski) – miasto w Polsce, w województwie śląskim, w powiecie częstochowskim, około 15 km na południowy wschód od Częstochowy, siedziba gminy Olsztyn. Przez miejscowość biegnie Szlak Orlich Gniazd. Nad miastem góruje wzgórze, na którym znajdują się ruiny XIII-wiecznego zamku.

Olsztyn posiadał prawa miejskie w latach 1488–1870[4], odzyskał je w 2022 roku.

Nazwa miejscowości

Olsztyn w zapisie Olstin w granicach Korony Królestwa Polskiego na mapie Wacława Grodzieckiego wydanej w 1592 roku

Nazwa Olsztyn jest mutacją wcześniejszej formy Holsztyn i wywodzi się z języka niemieckiego (Hohlstein). W pierwotnej postaci brzmiała ona prawdopodobnie Holstein, bądź Hohlenstein i nawiązywała do miejsca pochodzenia osadników zakładających miejscowość.

Odmienna etymologia nazwy nawiązuje do niemieckich słów hohl lub Höhle (pusto lub pieczara z jęz. niem.) i Stein (kamień z jęz. niem.) – w wolnym tłumaczeniu pusty kamień lub pieczara (jaskinia) w kamieniu. Skała, na której stał zamek posiada sporej wielkości grotę, łączącą się z labiryntem wykutych w skale zamkowych lochów.

Osadę pod zamkiem nazywano z początku Olsztynkiem. W przywileju lokacyjnym króla Kazimierza IV Jagiellończyka z 1488 r. miasto również nazwano Olsztynkiem. Nazwa Olsztyn po raz pierwszy w odniesieniu do miasta pojawiła się w dokumentach w 1620 r., a później obie nazwy funkcjonował zamiennie. Dopiero, gdy w wyniku wojen zamek popadł w całkowitą ruinę, miasto zaczęto nazywać Olsztynem. Przyczyniło się do tego również wybudowanie w mieście kościoła, do którego funkcje kultowe przeniesiono z kaplicy zamkowej, gdyż dokumenty parafialne tam prowadzone zachowały ciągłość nazewniczą pod nazwą Olsztyn[5].

Części miasta

Integralne części miasta Olsztyn[6][7]
SIMCNazwaRodzaj
0140681Bloki Kolejoweczęść miasta
1001786Joachimówczęść miasta
0140698Odrzykończęść miasta

Herb

Najstarsza znana pieczęć Olsztyna pochodzi z XVI wieku. W 1870 roku należący wówczas do zaboru rosyjskiego Olsztyn utracił prawa miejskie, których nie odzyskał po odzyskaniu niepodległości. W II RP miejscowości gminne nie miały prawa posługiwać się znakiem. Herb wsi i gminy przywrócono w latach 80. XX wieku.

W czerwonym polu w środku czoła tarczy znajduje się korona. Niżej kształt przypominający literę H oraz kombinacja liter S i W.

Zasadniczym elementem herbu jest korona, stanowiąca symbol monarszych praw własnościowych, osada była bowiem do końca I Rzeczypospolitej miastem królewskim.

Według badań dr hab. Marcelego Antoniewicza z Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie kształt przypominający literę H nie pochodzi od niemieckiego Holstein oznaczającego „wydrążoną skałę”, lecz jest to wyobrażenie królewskiego tronu. W tron wpisana jest litera S odnosząca się według dr Henryka Seroki z Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie do imienia króla Zygmunta I Starego (Sigismundus). Świadczy o tym królewska korona. Litera W odnosi się do Wawelu lub Władysława Jagiełły, dziadka Zygmunta I Starego, który odzyskał olsztyński zamek z rąk księcia Władysława Opolczyka i wcielił powtórnie do Korony.

Historia

Fragment dokumentu lokacyjnego Olsztynka z 1488 roku

Początki osady ściśle związane są z powstaniem warowni, która wzmiankowana była po raz pierwszy w 1306 jako zamek w Przemiłowicach (castrum Premilovicz). Nazwa Olsztyn pojawiła się po raz pierwszy w 1349. W 1370 Olsztyn został nadany Władysławowi Opolczykowi. W 1396 został przyłączony przez Władysława Jagiełłę do Korony. W 1488 Olsztyn otrzymał prawa miejskie[8] z rąk Kazimierza Jagiellończyka[9] i teren ok. 28 km². W pierwszych latach po nadaniu praw miejskich w Olsztynie znajdowało się 10 domów[5]. Miejscowość rozwijać się miało jako ośrodek drobnego handlu i rzemiosła[9]. W 1532 r. miasto otrzymało prawo do organizowania jarmarków cztery razy w roku, co miał dać mu impuls rozwojowy, dzięki czemu na przełomie XVI i XVII w. liczyło 91 domów, a wśród mieszkańców znaleźli się rzeźnik, szewc i kołodziej[5].

W XVII w. Olsztyn zaczął pustoszeć, a przyczyniły się do tego przemarsze wojsk, epidemie oraz susze[5]. W 1655 Olsztyn został zniszczony przez Szwedów[9], przy czym zamek był częściową ruiną jeszcze przed tą wojną. 1 września 1719 r. pożar całkiem strawił wszystkie zabudowania miasta[5]. W 1. połowie XVIII wieku wytyczono olsztyński Rynek[9], jednak miasto rozwijało się powoli, m.in. w 1791 r. stało w nim 77 domów[5]. Od 1795 miasto znajdowało się w zaborze pruskim w prowincji Nowy Śląsk, od 1807 roku – w Księstwie Warszawskim, a od 1815 – w Królestwie Polskim. Ze względu na niewielkie rozmiary i plagiaryzm nazwy miasta Olsztyna miejscowość utraciła status miasta decyzją administracji rosyjskiej w 1870.

W 2019 w jaskini znajdującej się tuż przy słynnym zamku dokonano niezwykłego odkrycia. Znaleziono narzędzia pochodzące sprzed 40 tys. lat wykonane przez neandertalczyków.[10]

W marcu 2020 radni gminy Olsztyn przyjęli uchwałę w sprawie wszczęcia procedury przywrócenia praw miejskich[11], a w lutym następnego roku w konsultacjach społecznych większość mieszkańców opowiedziała się za przekształceniem w miasto[12], w związku z czym Rada Ministrów wydała rozporządzenie w sprawie nadania Olsztynowi z dniem 1 stycznia 2022 statusu miasta[13].

Zabytki i obiekty turystyczne

W pobliżu Olsztyna znajdują się rezerwaty przyrody Sokole Góry i Zielona Góra oraz Góry Towarne.

Szlaki piesze:

Szlaki rowerowe:

Środowisko przyrodnicze

Często spotykanymi formami w krajobrazie Olsztyna i okolic są niewysokie, skaliste wzgórza oraz występujące samotnie lub grupowo skały wapienne (ostańce). Na stokach tych wzgórz oraz pomiędzy skałkami znajdziemy ciepłe łąki i murawy kserotermiczne o bardzo bogatej roślinności. Występują tu 33 gatunki roślin rzadkich i chronionych. Utrzymaniu tych biocenoz sprzyjają działania ochronne, takie jak wycinka inwazyjnych gatunków drzew i krzewów oraz celowy wypas owiec[17].

Na stokach Góry Zamkowej, na której wznoszą się ruiny olsztyńskiego zamku, rosną m.in. endemityczna przytulia krakowska, czosnek skalny i goździcznik wycięty. Na zachodnich zboczach tej góry występuje łanowo, jako relikt glacjalny, skalnica gronkowa, która ma tu jedno z nielicznych naturalnych stanowisk poza Karpatami. Obok niej rosną tu i inne gatunki górskie, jak rojnik pospolity, krzyżownica górska gorzka i oryginalna, rzadka i ściśle chroniona paproć podejźrzon księżycowy. Na skałach występują również zanokcica murowa i ożanka pierzastosieczna. W 2013 r. wśród szczelin skalnych stwierdzono tu pojedyncze egzemplarze zapłonki brunatnej – wapieniolubnego gatunku pontyjskiego, który rośnie tu na swej pn.-zach. granicy występowania[17].

Góra Lipówki znana jest z zakwitającego tu wiosną łanowo zawilca wielkokwiatowego, pośród którego znajdziemy egzemplarze żółto kwitnącej krzewinki – szczodrzeńca rozesłanego. Wśród skał rośną tu fiołek skalny i orlik pospolity, a na szczycie wzgórza przetacznik pagórkowy[17], który jest rośliną żywicielską dla larw rzadkiego motyla – przeplatki britomartis.

Na północny wschód od centrum Olsztyna, na piaszczystych ugorach, żyje gatunek rzadkiego ptaka kulon zwyczajny.

Oświata

  • Szkoła Podstawowa w Olsztynie

Sport

  • GLKS Sokół Olsztyn
  • ULKS LOTKa

Olsztyn w kulturze

Ludzie związani z Olsztynem

Komunikacja

Komunikację gminy Olsztyn z Częstochową zapewnia MPK Częstochowa linie:

57 Zajezdnia MPK – Aleja Niepodległości – Aleja Wojska Polskiego – Bugajska – Olsztyn (Odrzykoń) – Skrajnica – Olsztyn Rynek (linia jednokierunkowa, powrót jako linia nr 67),

58 Zajezdnia MPK – Aleja Niepodległości – Aleja Wojska Polskiego – Bugajska – Olsztyn (Odrzykoń – Os. Pod Wilczą Górą) – Kusięta – Olsztyn Rynek – Olsztyn (Os. Pod Wilczą Górą – Odrzykoń) - … - Zajezdnia MPK,

59 Zajezdnia MPK – Aleja Niepodległości – Aleja Wojska Polskiego – Bugajska – Olsztyn (Odrzykoń – Os. Pod Wilczą Górą) – Olsztyn Rynek – Kusięta – Olsztyn (Os. Pod Wilczą Górą – Odrzykoń) - … - Zajezdnia MPK,

67: Zajezdnia MPK – Aleja Niepodległości – Aleja Wojska Polskiego – Bugajska – Olsztyn (Odrzykoń) – Skrajnica – Olsztyn Rynek – Sokole Góry – Biskupice.

Przypisy

  1. Dz.U. z 2021 r. poz. 1395
  2. Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 849 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
  3. Rejestr TERYT, Główny Urząd Statystyczny [dostęp 2022-12-08].
  4. Postanowienie z 23 stycznia (4 lutego) 1870 (Dziennik Praw, rok 1870, tom 70, nr 241, s. 77)
  5. a b c d e f Tomasz Haładyj, Król Kazimierz Jagiellończyk lokował na Jurze Olsztynek. Dlaczego teraz jest to Olsztyn - od 1 stycznia znów miasto?, czestochowa.wyborcza.pl, 12 września 2022 [dostęp 2022-09-13].
  6. Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200).
  7. GUS. Rejestr TERYT.
  8. Na Jurajskim Szklaku. Dikappa.
  9. a b c d Marek Romański: Z dziejów Olsztyna. [dostęp 2021-08-05].
  10. Kilkaset neandertalskich narzędzi odkryto w jaskini na zamku, www.tvp.info, 6 sierpnia 2019 [dostęp 2021-06-01] (pol.).
  11. Marek Mamoń, Jurajski Olsztyn chce zostać miastem. Wkrótce rozpoczną się konsultacje z mieszkańcami, czestochowa.wyborcza.pl, 9 marca 2020 [dostęp 2020-03-09].
  12. Olsztyn jurajski będzie miastem? Zakończyły się konsultacje społeczne, czestochowa.wyborcza.pl, 23 lutego 2021 [dostęp 2021-02-23].
  13. Dz.U. z 2021 r., poz. 1395, ISAP.
  14. Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa, lata wojny 1939-1945. Warszawa: Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, 1966, s. 123.
  15. Piotr Proszowski: Podczęstochowskie Palmiry – zapomniana mogiła. Gazeta Częstochowska, 2007.
  16. a b Olsztyn koło Częstochowy. [dostęp 2010-11-14]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-11-14)].
  17. a b c Mączyński Nikodem: Wypas owiec na Jurze. Czy wiemy, co chronimy?, w: „Przyroda Górnego Śląska” nr 92, lato 2018, s. 12–13.
  18. Panegiria, Fundacja Dziedzictwa Rzeczypospolitej [dostęp 2022-01-14] (pol.).
  19. a b Marek Mamoń: Film kręcony m.in. pod Częstochową właśnie wchodzi do kin. [w:] Wyborcza.pl Częstochowa [on-line]. 2015-09-15. [dostęp 2014-09-18]. (pol.).

Bibliografia

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Silesian Voivodeship location map2.svg
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of en:Silesian Voivodeship with counties (powiats) and municipalities (gminas). Geographic limits of the map:
  • N: 51.1617 N
  • S: 49.2956 N
  • W: 17.8872 E
  • E: 20.0559 E
POL Szlak czerwony.svg
Czerwony szlak turystyczny.
POL Szlak niebieski.svg
Niebieski szlak turystyczny.
Szlak rowerowy czerwony.svg
Czerwony szlak rowerowy
Olsztyn St. John the Baptist church facade 2021.jpg
Autor: Adrian Tync, Licencja: CC BY-SA 4.0
kościół parafialny św. Jana Chrzciciela w Olsztynie, widok z ulicy Kościelnej
Olsztyn panorama.jpg
Autor: Ziijon, Licencja: CC BY 3.0
Burgruine Olsztyn.
Szlak rowerowy czarny.svg
Czarny szlak rowerowy
Olsztyn DK12.jpg
Autor: Jerzy Opioła, Licencja: CC BY-SA 4.0
Olsztyn, widok ogólny
Olsztyn DK12 (2).jpg
Autor: Jerzy Opioła, Licencja: CC BY-SA 4.0
Olsztyn, rynek, pierzeja wschodnia
Częstochowa County location map02.svg
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of Częstochowa County with urbanized area highlighted. Geographic limits of the map:
  • N: 51.06 N
  • S: 50.61 N
  • W: 18.82 E
  • E: 19.85E
Szlak rowerowy zielony.svg
Zielony szlak rowerowy
SAD logo.svg
Autor: Swohmeck, Licencja: CC BY-SA 2.5
Logo szlaku architektury drewnianej w Polsce.
Olsztyn spichrz 01.JPG
Autor: Polar123, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Olsztyn (przeniesiony z Borowna), spichrz
POL gmina Olsztyn flag.svg
Flaga gminy Olsztyn
1592 Polonia Silesia Wenceslao Godreccio.png
Autor: Wenceslaus Godreccius (cartographer), Abraham Ortelius (print editor), Licencja: CC0
Map of Poland, researched and probably drawn by Wenceslaus Godreccius, printed by Abraham Ortelius in his Theatrum Orbis Terrarum in 1592 (first edited perhaps in 1578). An interesting feature are Polish names even outside the Polish Commonwealth, especially in Silesia.
POL Szlak zielony.svg
Zielony szlak turystyczny.
Olsztynek privilegium locationis 1488.jpg
Akt nadania praw miejskich Olsztynkowi (dzisiejszy Olsztyn w województwie śląskim) z 1488 roku, przez króla Kazimierza Jagiellończyka. Oryginał przechowywany w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie, Metryka Koronna, t. 14, s. 258.