Oni (książka Teresy Torańskiej)

Teresa Torańska

Oni – książka, zawierająca zbiór wywiadów przeprowadzonych w latach 1980–1984 przez Teresę Torańską z komunistycznymi dygnitarzami okresu Polski Ludowej, sprawującymi władzę w latach 40. i 50. XX wieku^[1].

Przetłumaczono ją na kilkanaście języków. Znajduje się wśród lektur dla studentów nauk społecznych i politycznych uczelni w kilku krajach^[2][3].

Wydania

Książka została wydana po raz pierwszy w 1985 r. (Copyright 1984) w tzw. drugim obiegu przez Wydawnictwo Przedświt. Słowo wstępne do książki, pt. W oczach komunistów, pod pseudonimem Jan Bujnowski, napisała Krystyna Kersten^[4]. W tym samym roku w Londynie wydawnictwo Aneks opublikowało wydanie emigracyjne, przygotowane przez Ninę Smolar, w którym rozszyfrowano pseudonimy i dodano indeks nazwisk^[5]. Edycja ta stała się podstawą wydań zagranicznych^[3].

W latach 1985-1988 ukazało się wiele kolejnych wydań podziemnych, opublikowanych m.in. przez Krakowskie Towarzystwo Wydawnicze, Wydawnictwo Myśl, Oficynę Wydawniczą Gdańsk^[6].

W oficjalnym obiegu ukazała się w 1989 r. nakładem Agencji Omnipress. Wydanie to miało inną kolejność wywiadów i nowy wstęp prof. Kersten pt. Kłopoty ze świadkami historii. Jako że istniał jeszcze Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk, ocenzurowany został wywiad ze Stefanem Staszewskim, gdzie w dziesięciu miejscach tekstu oznaczono interwencję cenzury. Rok później, w drugim krajowym wydaniu, układ został zachowany, ale na końcu książki dodano wszystkie fragmenty wycięte przez cenzurę^[6].

W wydaniu z 1997 r., opublikowanym nakładem Świata Książki, dodano następne dwa wywiady: z Celiną Budzyńską i Leonem Kasmanem^[1]. Książka została bogato zilustrowana zdjęciami, otrzymanymi od rodzin działaczy okresu PRL^[3].

Bohaterowie wywiadów

Kolejność w pierwszym wydaniu (1985)

• Edward Ochab (maj – październik 1981),
• Roman Werfel (czerwiec – listopad 1982),
• Stefan Staszewski (1982),
• Wiktor Kłosiewicz (styczeń 1981),
• Leon Chajn (kwiecień 1981),
• Julia Minc (grudzień 1983),
• Jakub Berman (kwiecień 1982 – kwiecień 1984).

Kolejność w pierwszym oficjalnym wydaniu (1989)

• Jakub Berman,
• Edward Ochab,
• Wiktor Kłosiewicz,
• Roman Werfel,
• Leon Chajn,
• Stefan Staszewski,
• Julia Minc (jako Julia Mincowa).

Kolejność w wydaniu Świata Książki (1997)

• Celina Budzyńska,
• Edward Ochab,
• Roman Werfel,
• Stefan Staszewski,
• Wiktor Kłosiewicz,
• Leon Chajn,
• Julia Minc,
• Jakub Berman,
• Leon Kasman.

Geneza książki

Pierwszym rozmówcą autorki był Wiktor Kłosiewicz, którego numer, jako jedynego, znalazła w warszawskiej książce telefonicznej. Następnie dziennikarz Wojciech Giełżyński przekazał Torańskiej numer telefonu Leona Chajna. Potem rozmówcy kontaktowali autorkę z kolejnymi interlokutorami^[3].

Pierwsze wywiady Teresa Torańska przeprowadziła w okresie legalnego istnienia NSZZ „Solidarność” (1981): rozmowy z Wiktorem Kłosiewiczem, Edwardem Ochabem i Jerzym Morawskim (nie ukazał się w książce) opublikowane zostały jesienią 1981 w tygodniku „Polityka”, rozmowa z Leonem Chajnem ukazała się w miesięczniku „Kontrasty”. Pozostałe rozmowy zostały przeprowadzone podczas stanu wojennego^[7].

Na rozmowy z Torańską nie zgodzili się Stanisław Radkiewicz i Zenon Kliszko^[3]. Mimo spotkania nie doszło do wywiadu z Mieczysławem Moczarem. Autorka z kolei nie zdecydowała się na rozmowę z Władysławem Gomułką^[8].

Autorka skoncentrowała się na okresie do 1956, wobec czego część materiałów z wywiadów przeprowadzanych w tym czasie, a dotyczących okresu późniejszego, ukazało się w książce Aneks, wydanej już po śmierci autorki, w 2015 r. Jej rozmówcami byli kolejni działacze okresu PRL: Jerzy Morawski, Artur Starewicz i Walenty Titkow oraz osoby niebędące prominentnymi członkami establishmentu: Artur Hajnicz, Jerzy Pomianowski i Samuel Sandler^[9][10].

Kontynuacje

Po sukcesie książki Oni Teresa Torańska wydała kilka kolejnych zbiorów rozmów z ważnymi osobami życia publicznego:

• My (1994, wywiady z politykami obozu solidarnościowego o klęsce wyborczej roku 1993)
• Byli (2006, wywiady z prominentnymi politykami ostatnich lat PRL)
• Są. Rozmowy o dobrych uczuciach (2007)
• Jesteśmy. Rozstania '68 (2008)

Nagrody

Książka została nagrodzona Nagrodą Solidarności Pracowników Wydawnictw za najlepszą książkę polskiego autora wydaną w obiegu nieoficjalnym w 1986 oraz Nagrodą Polskiego PEN Clubu im. Ksawerego Pruszyńskiego w 1999^[2][11].

Przypisy