Onomastyka

Onomastyka – dyscyplina językoznawcza[1], której przedmiotem badań są nazwy własne (zwane też onimami[2]). Nauka ta bada sposób funkcjonowania onimów oraz ich powstawanie[3][4] w ujęciu historycznym[3]. Nazwy własne cechują się tym, że odnoszą się do konkretnych przedmiotów, a nie do ich klasy (por. gr. ónōma „imię”). Onomastyka zajmuje się m.in. nazwami miejscowości, imionami i nazwiskami.

Przedmiotem onomastyki jest klasyfikacja nazw własnych, badanie ich pochodzenia (etymologii), budowy słowotwórczej i tych właściwości gramatycznych, które je odróżniają od nazw pospolitych. W obszarze badań znajduje się także związek między nazwami własnymi a apelatywami. W przeciwieństwie do starszej etymologii onomastyka zajmuje się nie tylko językową stroną imion własnych, ale również aspektami pozajęzykowymi[5]. W swojej praktyce badawczej onomastyka wykorzystuje zarówno wiedzę językoznawczą (fonologiczną, leksykologiczną itp.), jak i osiągnięcia dyscyplin niezwiązanych ściśle z językiem (np. etnologii, geografii czy historii)[5][4].

Onomastyka analizuje sposoby funkcjonowania nazw własnych w systemie językowym oraz ich rolę w komunikacji. Przedstawia ich ewolucję i stan współczesny nazewnictwa. Materiał badany jest zarówno w aspekcie diachronicznym, jak i synchronicznym. Dla przykładu: dzięki nazwom własnym zapisanym w średniowiecznych źródłach (dyplomy, księgi sądowe, kazania kościelne itp.) można poznać właściwości języka z czasów dawnych (np. średniowiecze, renesans).

Rys historyczny

Onomastyka rozwinęła się w drugiej połowie XIX wieku w związku z ogólnym rozwojem językoznawstwa porównawczego. Twórcą onomastyki słowiańskiej był Franc Miklošič, z którego prac korzystali w Polsce historycy (m.in. Tadeusz Wojciechowski, Franciszek Bujak), a także etnografowie i językoznawcy (m.in. Jan Karłowicz). Onomastyka polska rozwinęła się za sprawą: Jana Rozwadowskiego, Mikołaja Rudnickiego, Witolda Taszyckiego i Stanisława Rosponda.

Główne gałęzie onomastyki

Główne działy badawcze onomastyki to:

  • antroponimia/antroponomastyka[6] (od greckiego ánthrōpos „człowiek”[7]) – zajmuje się badaniem nazw osobowych,
  • toponimia/toponomastyka[6] (od greckiego topos „miejsce”') – zajmuje się badaniem nazw miejscowych.

Szczegółowe poddziały badawcze onomastyki to m.in.:

  • choronimia (od greckiego choros, kraj) – nauka o nazwach części świata, krain i państw,
  • chrematonimia (od greckiego chrema, rzecz, towar, zdarzenie) – nauka o nazwach własnych wytworów kultury ludzkiej, np. domy (np. dom Pod Zielonym Kogutem), szkoły (np. Szkoła Podstawowa im. Marii Konopnickiej), teatry (np. Teatr Narodowy, Teatr Rozmaitości), narzędzia, pojazdy ziemne i wodne (np. statek Batory, Dar Pomorza),
  • etnonimia (od greckiego ethnos, lud) – nauka o nazwach plemion,
  • fitonimia – nauka o nazwach własnych roślin,
  • hydronimia (od greckiego hydōr, woda) – nauka o nazwach wodnych,
  • oronimia (od greckiego oros, góra) – nauka o nazwach górskich,
  • zoonimia – nauka o nazwach własnych zwierząt,
  • kosmonimia – nauka o nazwach obiektów znajdujących się w Układzie Słonecznym oraz nazwach przyrządów do badania tegoż Układu

Bibliografie i czasopisma onomastyczne

Prace onomastyczne uczonych polskich i zagranicznych rejestruje Bibliografia onomastyki polskiej. Bibliografie publikacji wydanych do 1958 roku włącznie opracował Witold Taszycki przy współudziale M. Karasia i A. Turasiewicza (Bibliografia onomastyki polskiej:1960), kolejne opracowanie, rejestrujące publikacje poświęcone onomastyce od roku 1959 do 1970 włącznie, opracował również W. Taszycki z pomocą M. Karasia i A. Turasiewicza (Bibliografia onomastyki polskiej: 1972), stan badań onomastycznych za lata 1970–1980 opracował zespół pod redakcją K. Rymuta (Bibliografia onomastyki polskiej: 1983). Czasopisma z zakresu bibliografii obejmujące onomastykę światową: „Onoma” (Belgia), „Onomastica” (Polska).

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Rudolf Krajčovič, Onomastika a jazykoveda. [w:] „Jazykovedné štúdie”. 15. Horeckého zborník. Red. J. Ružička. Bratysława, Veda 1980, s. 133-137 (słow.)
  2. ↑ Jana Pleskalová, ONOMASTIKA, [w:] Petr Karlík, Marek Nekula, Jana Pleskalová (red.), Nový encyklopedický slovník češtiny, 2017 (cz.).
  3. ↑ a b Onomastika, [w:] Jozef Piaček, Miloš Kravčík, Otvorená filozofická encyklopédia, wersja 3.0, 1999 (słow.).
  4. ↑ a b Slovenská reč: c̆asopis pre výskum a kultúru slovenského jazyka, „Slovenská reč”, 47, 1982, s. 198 (słow.).
  5. ↑ a b Etymológia, etymón, onomastika, vlastné meno, pdf.truni.sk [dostęp 2019-10-06] (słow.).
  6. ↑ a b Witamy w PORADNI JĘZYKOWEJ, www.poradniajezykowa.pl [dostęp 2019-10-06].
  7. ↑ Žaneta Dvořákova, Literární onomastika. Antroponyma. Praga: Wydział Filozoficzny Uniwersytetu Karola 2017. s. 292. ​ISBN 978-7308-80-732-6​ (cz.)

Bibliografia

  • Bibliografia onomastyki polskiej do roku 1958 włącznie, oprac. W. Taszycki przy współudz. M. Karasia i A. Turasiewicza, Kraków 1960.
  • Bibliografia onomastyki polskiej od roku 1959 do roku 1970 włącznie, oprac. W. Taszycki przy współudz. M. Karasia i A. Turasiewicza, Warszawa 1972.
  • Bibliografia onomastyki polskiej od roku 1971 do roku 1980 włącznie, pod red. K. Rymuta, Wrocław 1983.
  • Bibliografia onomastyki polskiej od roku 1981 do roku 1990 włącznie, oprac. R. Przybytek i K. Rymut, Kraków 1992.
  • Bibliografia onomastyki polskiej od roku 1991 do roku 2000 włącznie, oprac. R. Przybytek i K. Rymut, Kraków 2001.
  • Encyklopedia języka polskiego, pod red. S. Urbańczyka, Wrocław 1991, s. 235–236.
  • Grodziński E., Zarys ogólnej teorii imion własnych, Warszawa 1973.
  • Jakus-Borkowa E., Nazewnictwo polskie, Opole 1987.
  • Kosyl Cz., Forma i funkcja nazw własnych, Lublin 1983.
  • Polskie nazwy własne. Encyklopedia, red. E. Rzetelska-Feleszko, Warszawa–Kraków 1998.
  • Słowiańska onomastyka: encyklopedia, red E. Rzetelska-Feleszko, A. Cieślikowa, współudz. J. Duma, t. I i II, Kraków 2003.
  • Karaś M., Nazwy własne i ich klasyfikacje (nazwy osobowe). „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego”, z. 30: 1972, s. 103-150.