Opękowate

Opękowate
Acroceridae
Okres istnienia: kelowej–dziś
165.3/0
165.3/0
Ilustracja
Ogcodes zonatus
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Typ

stawonogi

Gromada

owady

Rząd

muchówki

Podrząd

muchówki krótkoczułkie

Infrarząd

Asilomorpha

Nadrodzina

Nemestrinoidea

Rodzina

opękowate

Synonimy
  • Cyrtidae
  • Ogcodidae
  • Oncodidae

Opękowate (Acroceridae) – rodzina muchówek z podrzędu krótkoczułkich i infrarzędu Asilomorpha. Grupa kosmopolityczna. Obejmuje około 400 znanych gatunków. Przechodzą rozwój z nadprzeobrażeniem. Larwy są wewnętrznymi, wyjątkowo zewnętrznymi parazytoidami pająków. Przepoczwarczenie następuje pod ochroną sieci pajęczej. Owady dorosłe nie pobierają pokarmu lub żywią się nektarem. Niektóre są ważnymi, wyspecjalizowanymi zapylaczami.

Opis

Owad dorosły

Schemat użyłkowania skrzydła rodzaju Ocnaea. C – żyłka kostalna, Sc – żyłka subkostalna, od R1 do R5 – żyłki radialne, Rs – sektor radialny, od M1 do M3+4 – żyłki medialne, CuA – żyłka anterokubitalne, A1 – żyłka analna, r-m – żyłka poprzeczna radialno-medialna, m-m – żyłka poprzeczna intermedialna, m-cu – żyłka poprzeczna medialno-kubitalna, br – komórka bazyradialna, bm – komórka bazymedialna, cup – komórka posterokubitalna, d – komórka dyskoidalna, m3 – trzecia komórka medialna.
Ogcodes gibbosus, rycina autorstwa Johna Curtisa

Muchówki o ciele długości od 2 do 21 mm[1], często niemal kulistym w zarysie[2]. Powierzchnia ciała jest matowa lub błyszcząca, pozbawiona dużych szczecin. W ubarwieniu często obecne są jaskrawe barwy metaliczne: zielona, niebieska, czerwona lub fioletowa, ale występują też barwy brązowa, pomarańczowa, żółta, czarna czy biała. Częste są plamy lub pasy na śródpleczu lub odwłoku[1][3]. Ubarwienie i pokrój ciała imitować mogą pszczoły, osy, a nawet chrząszcze (mimikra)[3].

Głowa zwykle jest mała, kulista i osadzona nisko na tułowiu[2][3]. U gatunków z głową średnich rozmiarów jest ona zazwyczaj wyższa niż szeroka. Większą część powierzchni zajmują gęsto owłosione, holoptyczne oczy złożone. Oprócz oczu występują zwykle trzy przyoczka, z których środkowe może niekiedy być w zaniku, a rzadko cała trójka jest słabo dostrzegalna[3]. Cienkie, trójczłonowe czułki mogą być różnie osadzone[2][3]. Aparat gębowy może być wykształcony w różnym stopniu[3].

Szyja zwykle schowana jest pod głową. Tułów zwykle jest pękato nabrzmiały, tylko niekiedy płaski, charakteryzują go dobrze rozwinięta tarczka, nabrzmiałe anepisternum, a często też nabrzmiałe postpronotum[3]. Bardzo duże łuseczki tułowiowe mają zwykle formę miseczek nakrywających przezmianki[2][3]. Odnóża są zazwyczaj dobrze zbudowane. Stopy cechują się tęgimi pazurkami, parą nabrzmiałych przylg, a zwykle jeszcze przylgowatym empodium. Tylko u Camposella empodium i przylg brak zupełnie[3]. Skrzydła są w pełni wykształcone[1], ale mają rozmaite kształty i użyłkowanie[2][3]. Cechą charakterystyczną jest pozbawiona odgałęzień żyłka radialna R2[1].

Odwłok zwykle jest pękato kulisty, ale może być też kulistawo-podługowaty, a nawet wąski, stożkowaty lub spłaszczony bocznie. Liczba widocznych jego segmentów waha się od pięciu do ośmiu. U gatunków upodobnionych do os początkowe segmenty mogą tworzyć przewężenie. Pierwsza para przetchlinek odwłokowych leży na jego pierwszym tergicie i zwykle nakrywa ją kapturek. Narządy rozrodcze samca są różnie wykształcone, zwykle obrócone o 180°, ale u Ogcodes prawie o 360° względem pierwotnego położenia segmentów odwłokowych. Edeagus zwykle jest długi, nabrzmiały i okryty u nasady zrośnięty paramerami. U rodzaju Ogcodes gonostylus jest krótki i prosto zbudowany, podczas gdy u Eulonchus ma formę dwupłatową. Samice mają zwykle powiększone przysadki odwłokowe, a ich ósmy sternit ma kształt kubkowaty, obrębiony lub trójpłatowy[3].

Stadia rozwojowe

Jaja mają gruszkowaty kształt i ciemne zabarwienie[2].

Larwy pierwszego stadium, określane jako planidia, mają od 0,25 do 1 mm długości, od 0,05 do 0,15 mm szerokości[3] i łódeczkowaty kształt[2]. Pokryte są licznymi szczecinkami lub łuskami i, z wyjątkiem Acrocera, mają dobrze zesklerotyzowane ciało. Głowa ich ma zakrzywione ku górze żuwaczki, jedno lub dwuczłonowe czułki i co najwyżej słabo zaznaczone plamki oczne. Tułów składa się z trzech, a odwłok z dziewięciu segmentów, z których ósmy lub dziewiąty ma przetchlinki (układ oddechowy metapneustyczny)[3].

Drugie stadium larwalne ma niezesklerotyzwone ciało o słabo wyodrębnionej głowie. Ostatnie, trzecie stadium osiąga od 3 do 35 mm długości. Głowa jest u niego dobrze wyodrębniona, a odwłok ma dziewięć tergitów i osiem sternitów. Typ układu oddechowego jest u niego perypneustyczny – oprócz przetchlinek tylnych występuje też para dużych przednich[3].

Poczwarka jest zamknięta (pupa obtecta)[2], ma od 3 do 20 mm długości, barwę białą do brązowej[3][1] i małą głowę. Odwłok jej ma pierwszy oraz trzy ostatnie segmenty pozbawione widocznego podziału na tergit i sternit, natomiast segmenty od drugiego do piątego zaopatrzone w przetchlinki[3].

Biologia i ekologia

Eulonchus sapphirinus pożywiający się nektarem Clintonia uniflora

Osobniki dorosłe części gatunków mają zredukowane narządy gębowe i nie pobierają pokarmu. Pozostałe żywią się nektarem kwiatów, często będąc przystosowanymi do określonych ich kształtów i odgrywając ważną rolę w zapylaniu. Lot postaci dorosłych, zależnie od gatunku może być bardzo szybki jak i powolny[3][1]. Kopulacja odbywa się w locie, a samica składa do 5 tysięcy jaj w pobliżu miejsc występowania gospodarzy larw[1].

Rozwój odbywa się z nadprzeobrażeniem. Larwy prawie wszystkich gatunków są wewnętrznymi parazytoidami pająków. Wyjątkiem jest jeden rodzaj będący parazytoidem zewnętrznym. Podrodzina Panopinae specjalizuje się w ptasznikach, zaś pozostałe w Araneomorphae. Z wyjątkiem rodzaju Acrocera larwy pełzają, podskakują i aktywnie poszukują żywiciela[3][1]. Niektóre skaczą na odległość wielokrotnie większą niż ich długość[2]. Po wejściu w kontakt z pająkiem larwa wgryza się do wnętrza jego ciała przerywając oskórek w przednio-grzbietowej części opistosomy (tuż za prosomą) lub na łączeniu stawowym odnóża, po czym kieruje się do płucotchawek, gdzie może oddychać powietrzem atmosferycznym. Tam spędza od 4 miesięcy do kilku lat w diapauzie. Długość trwania drugiego stadium jest różna. W czasie jego trwania larwa żeruje, omijając kluczowe narządy, a na pewnym jego etapie pająk buduje sieć ochronną. Trzecie stadium larwalne trwa krótko, od 24 godzin do 5 dni. Odżywia się bardzo szybko i to ono dopiero uśmierca żywiciela. Wyrośnięta larwa opuszcza ciało gospodarza i przepoczwarcza się w jego sieci ochronnej. Stadium poczwarki trwa zwykle 2–3 tygodnie[3][1].

Rozprzestrzenienie

Rodzina kosmopolityczna, najliczniej reprezentowana w krainie neotropikalnej (około 100 znanych gatunków)[1]. Liczbę gatunków występujących w krainie nearktycznej szacuje się na 80[3]. W Polsce stwierdzono 8 gatunków z dwóch rodzajów[4] (zobacz: opękowate Polski).

Systematyka

Opękowate są grupą siostrzaną Nemestrinidae, w zapisie kopalnym znaną od środkowej jury[1]. Najstarszy znany rodzaj to Archocyrtus z keloweju[5]. Dotychczas opisano około 400 gatunków z tej rodziny, sklasyfikowanych w ponad 50 rodzajach i 3 podrodzinach[1]:

  • Acrocerinae
  • Panopinae
  • Philopotinae

Przypisy

  1. a b c d e f g h i j k l Acroceridae (Spider Flies, Small-Headed Flies). W: Manual of Central American Diptera. Vol. 1. Brian Victor Brown (red.). Ottawa: NRC Research Press, 2009. ISBN 978-0-660-19833-0.
  2. a b c d e f g h i Przemysław Trojan: Klucze do oznaczania owadów Polski cz. XXVIII Muchówki – Diptera, zeszyt 23 – Cyrtidae. Warszawa: PWN, Polski Związek Entomologiczny, 1956.
  3. a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t Evert I. Schlinger: Acroceridae. W: Manualof Nearctic Diptera Vol. I. J.F. McAlpine, B.V. Peterson, G.E. Shewell, H.J. Teskey, J.R. Vockeroth, D.M. Wood. Ottawa, Ontario: Minister of Supply Services Canada, 1981, s. 575-584, seria: Research Branch Agriculture Canada Monograph. ISBN 0-660-10731-7.
  4. J. Razowski (red.), T. Zatwarnicki (kompilacja i aktualizacja): Wykaz Muchówek Polski Check-list of Polish Diptera Wersja: IV 2001. 2001. [dostęp 2016-06-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-06-17)].
  5. Jessica P. Gillung, Shaun L. Winterton. A review of fossil spider flies (Diptera: Acroceridae) with descriptions of new genera and species from Baltic Amber. „Journal of Systematic Palaeontology”, 2017. DOI: 10.1080/14772019.2017.1289566.. 

Media użyte na tej stronie

Wikispecies-logo.svg
Autor: (of code) -xfi-, Licencja: CC BY-SA 3.0
The Wikispecies logo created by Zephram Stark based on a concept design by Jeremykemp.
Clintonia uniflora 4915 cropped.jpg
Autor: Walter Siegmund (talk), Licencja: CC BY-SA 3.0
A species of small-headed fly on Queen's Cup (Clintonia uniflora); cropped from original (see other versions below)
  • Location source: Garmin GPSmap 60CSx
  • Location Datum: WGS84
  • Viewpoint location: Upper Dungeness Trail #833.2, Olympic National Forest
  • Viewpoint elevation: 805 meter (2641 ft)
  • Camera: Canon EOS DIGITAL REBEL XSi
  • Exposure Time: 1/200
  • F Number: f/13.0
  • Focal Length: 60.0
  • Flash: Fill Fired
  • ISO Speed Rating: 400
Bent1101.jpg
Detail of illustration from British Entomology: illustrations and descriptions of the genera of insects found in Great Britain and Ireland (1824–1840)
2018 06 06 Ogcodes cf zonatus1.jpg
Autor: Slimguy, Licencja: CC BY 4.0
Kugelfliege Ogcodes cf. zonatus am 6. Juni 2018 in der Schwetzinger Hardt an wildem Spargel
Ocnaea wing veins.svg
Autor: Giancarlo Dessì, Licencja: CC BY-SA 3.0
Diagram of wing veins in small-headed flies of genus Ocnaea (Diptera: Acroceridae). Cell r5 can be closed by R5 ending in M1.