Opactwo Cystersów w Kołbaczu

Opactwo cystersów w Kołbaczu
Distinctive emblem for cultural property.svg nr rej. 27 z 22.04.1955
Ilustracja
Widok z północy
Państwo

 Polska

Miejscowość

Kołbacz

Kościół

Kościół katolicki

Rodzaj klasztoru

Opactwo

Właściciel

Cystersi

Typ zakonu

męski

Obiekty sakralne
Kościół

Najświętszego Serca Pana Jezusa

Budynek

Dom Konwersów

Budynek

Dom Opata

Materiał budowlany

cegła

Data budowy

1210-1347

Data zamknięcia

po 1534

Położenie na mapie gminy Stare Czarnowo
Mapa konturowa gminy Stare Czarnowo, po prawej znajduje się punkt z opisem „Opactwo cystersów w Kołbaczu”
Położenie na mapie Polski
Położenie na mapie województwa zachodniopomorskiego
Mapa konturowa województwa zachodniopomorskiego, po lewej nieco na dole znajduje się punkt z opisem „Opactwo cystersów w Kołbaczu”
Położenie na mapie powiatu gryfińskiego
Mapa konturowa powiatu gryfińskiego, u góry po prawej znajduje się punkt z opisem „Opactwo cystersów w Kołbaczu”
Ziemia53°18′05″N 14°48′49″E/53,301389 14,813611

Opactwo cystersów w Kołbaczu – zespół klasztorny pocysterski, XIII-XVI w., w województwie zachodniopomorskim, w powiecie gryfińskim, w gminie Stare Czarnowo, we wsi Kołbacz nad Płonią.

Jeden z najcenniejszych zabytków architektury gotyku ceglanego na Pomorzu Zachodnim.

W 1173 roku na zaproszenie Warcisława II Świętoborzyca do Kołbacza przybyli cystersi z Esrum (klasztoru filialnego opactwa Clairvaux), na północy duńskiej wyspy Zelandia. Początkowo zamierzano osadę nazwać Mera Vallis (Czysta Dolina), jednak z nieznanych bliżej powodów pozostano przy starej, słowiańskiej nazwie Kolbatz. Zalążkiem przyszłych wielkich posiadłości ziemskich był rejon Kołbacza, Rekowa, Reptowa, Strugi, Sosnówka (dzisiejsza Płonia i Śmierdnica) oraz Dąbia.

Klasztor kołbacki utworzył trzy filie[1]:

  1. 1186 w Oliwie
  2. 1280-94 w Bierzwniku
  3. 1278(?) w Mironicach

Zespół poklasztorny

Kościół był północnym skrzydłem dawnego klasztoru. Dom Konwersów zamykał wirydarz od zachodu. Dom Opata stał 20 m poza obrysem klasztornego czworoboku.

Dawny kościół Najświętszej Maryi Panny

Budowę świątyni, pierwotnie trójnawowej, rozpoczęto w 1210, jeszcze w stylu późnoromańskim, a ukończono po ponad 130 latach, w 1347 w stylu gotyckim. Fasada zachodnia ujęta dwoma czworokątnymi występami (w większym klatka schodowa), pośrodku wielkie gotyckie okno, obecnie zamurowane, po bokach strzeliste, ostrołukowe blendy, w szczycie okazała misterna „ślepa” rozeta. Nawa główna o pięciu kondygnacjach, z drewnianymi stropami i ostrołukowymi arkadami. Sklepienia gwiaździste, w części pochodzące z 1500 i zrekonstruowane w latach 1851-52. Od 1555 w nawie głównej urządzono spichlerz, w 1720 rozebrano nawy boczne. Wewnątrz nawy widoczne ślady podziału charakterystycznego dla kościołów cysterskich na chóry: mnichów od wschodniej strony i konwersów po zachodniej stronie nawy. Obie części rozdzielało nieistniejące dziś lektorium. Od czasu założenia opactwa aż do likwidacji w XVI w. był jednym z kościołów grzebalnych książąt szczecińskich.

Kościół romańskiprzęsło prezbiterium (w XIII w. półkoliście zamknięte) i transept z przylegającymi dwoma parami kaplic przyprezbiterialnych oraz dwa przęsła nawy głównej. Ocalałe po pożarze w 1662 kolumny romańskie o bogato rzeźbionych głowicach znajdują się w Muzeum Narodowym w Szczecinie.

Kościół wczesnogotycki – pozostała 6-przęsłowa część korpusu nawowego.

Kościół gotycki – wieloboczna absyda wschodniej części prezbiterium.

Obecnie kościół parafialny pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa, ulokowany jest w prezbiterium i transepcie. Nawa główna nadal pełni funkcję magazynu. W prezbiterium ołtarz główny, kopia tryptyku wykonana w 1990, oryginał z XV w. znajduje się w bazylice archikatedralnej św. Jakuba w Szczecinie. Na ścianie północnej ambona z XVI w. W ścianie południowej zachowała się nisza na tron opacki oraz dwie płyty nagrobne, ponownie wmurowano nadproże z gryfami[2].

Przed wejściem do kościoła, w posadzce zachowała się tablica poświęcona pomordowanym misjonarzom w czasie chrztu Pomorzan w 1124, misji św. Ottona z Bambergu.

Dom Konwersów

Wschodnim narożnikiem szczytu północnego przylega do południowego narożnika szczytu zachodniego kościoła opackiego, tworząc jedyną zachowaną część dawnego skrzydła zachodniego.

Dom Konwersów (świeckich braci zakonnych), z lat 1300-40, przebudowany w XVII-XIX w., murowany z cegły, szczyty ryglowe, wysoki parter, dwunawowe piwnice z kolumnami. Powyżej reprezentacyjna sala Trygława ze sklepieniem wspartym na rzędzie czterech filarów. Od strony dziedzińca (wirydarza), na ścianie wschodniej czytelne ślady po sklepieniach krużganku. W latach 70. XX w. odrestaurowany, zaadaptowany na dom kultury.

Dom Opata

Budynek pochodzi z 1. połowy XIV wieku (według najnowszych badań Regionalnego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków w Szczecinie Dom Opata powstał ok. 1350 roku). Posiada dwie kondygnacje i piwnicę. Część zachodnia została przekształcona – dawny portal gotycki, został przebudowany na okna, a główne wejście po dziś dzień znajduje się od strony północnej. Ściana wschodnia została odbudowana w wiązaniu barokowym, prawdopodobnie po zniszczeniach wojny trzydziestoletniej. Nadbudowa, podobnie jak w Domu Konwersów konstrukcji ryglowej, wykazuje wpływy zagraniczne (między innymi z Brandenburgii). Po ostatniej konserwacji przeznaczony na bibliotekę.

Opactwo cystersów w Kołbaczu
Makieta
Elewacja korpusu nawowego
Kościół, fasada zachodnia z rozetą
Kościół, prezbiterium
Kościół, ołtarz główny
Kościół, ambona
Kościół, prezbiterium, nadproże z gryfami
Dom Opata

Kalendarium

Romańskie kolumny z klasztoru w Kołbaczu – obecnie w zbiorach Muzeum Narodowego w Szczecinie
  • 1173 – oblężenia Szczecina przez wojska króla Waldemara I Duńskiego. Przegrane rokowania, kasztelan Warcisław II Świętoborzyc dał okup i zakładników, w zamian otrzymał w lenno Szczecin i okolicę. Zobowiązał się do sprowadzenia zakonników z Danii, wybudowania i wyposażenia klasztoru w granicach swoich dóbr. W tym samym roku książę Bogusław I potwierdził fundację Warcisława. Klasztorem macierzystym został duński klasztor w Esrum na wyspie Zelandia.
  • 1174 – 2 lutego do Kołbacza przybyli cystersi pod kierunkiem Reinholda.
  • 1176 – 15 marca spisanie aktu Bogusława I, potwierdzało prawa własności do klasztoru.
  • 1183 – mnisi zmienili bieg dolny Płoni, kierując rzekę do swej osady w Dąbiu. Spiętrzono wodę koło Kołbacza powodując znaczne podniesienie poziomu wody w jeziorze Miedwie.
  • 1185 – Bogusław II nadał cystersom prawo korzystania z lasów w ziemi stargardzkiej, prawo budowy młynów na Płoni i na jej dopływach, prawo połowu ryb dużymi sieciami na wodach kilku blisko położonych jezior.
  • po 1237 – tworzenie grangii (wielkich folwarków) składających się ze spichlerza, stajni, owczarni, stodół, piekarni, rzeźni, browaru, tłoczni wina, mleczarni, warsztatów rzemieślniczych, cegielni, młyna, karczmy, domów mieszkalnych czeladzi.
  • 1242 – w okresie wojny z Brandenburgią, cystersi przyjęli protekcję margrabiów. Odwet wójtów i innych urzędników oraz rycerstwa lennego Barnima I, którzy zniszczyli własność opactwa oraz przejęli część majątku.
  • 1247 – zakończenie sporu dzięki biskupowi Wilhelmowi. Książę Barnim I zwrócił opactwu zagrabione majątki, przywrócił prawa i dobra ruchome.
  • 1259 – w potwierdzeniu dóbr podchoszczeńskich przez księcia wielkopolskiego była mowa o prawie zakładania miast na prawie niemieckim.
  • przed 1274 – czyli do generalnego potwierdzenia włości przez ostatniego Świętoborzyca, cystersi posiadali w ziemi kołbackiej z górą osiemnaście wsi i dwa miasta (Dąbie, Stare Czarnowo).
  • w 2 poł. XIII w. cystersi uzyskali gwarancje swobodnego przewozu zboża w celu wymiany na śledzie oraz transportu innych produktów żywnościowych i odzieży do użytku klasztornego. Dla potrzeb rynku lokalnego organizowali targi, czasem zalążki miasteczek. Nabywali również domy w miastach pomorskich, które służyły jako spichrze, kwatery dla mnichów i konwersów.
  • w XIV w. skończył się okres intensywnej gospodarki rolnej i poszerzania terytorium. Opactwo funkcjonowało z nagromadzonego kapitału, lokuje gotówkę w nieruchomościach miejskich, udziela pożyczek, rozbudowuje kościół klasztorny i zabudowania gospodarcze w Kołbaczu.
  • 1413 - w opactwie pochowano Świętobora I - książę szczeciński z rodu Gryfitów panujący w latach 1372-1413.
  • 1433 – liczne wojny prowadzone z Brandenburgią rozpoczęły załamanie gospodarcze, które dotknęło opactwo.
  • 1469 – podczas wojny o sukcesję szczecińską, cystersi złożyli hołd elektorowi brandenburskiemu.
  • 1478 – wojska elektora spustoszyły majątki cystersów w ziemi stargardzkiej i pyrzyckiej oraz dotarły do samego Kołbacza.
  • 1534 – w klasztorze było dwunastu braci, jedenastu konwersów, czternaście osób służby i trzech chorych w szpitalu.
  • 1534 – wybór ostatniego opata Bartłomieja Schobbe.
  • 1535 – 16 października Schobbe zrezygnował ze stanowiska, otrzymując od księcia Barnima IX odszkodowanie w postaci dworu, ziemi i dóbr ruchomych.
  • 1543 – część dochodów przekazana na budowę Pedagogium Szczecińskiego.
  • XVII w. prezbiterium kościoła wraz z transeptem zostaje przeznaczone na kaplicę, a trzynawowa hala główna staje się spichlerzem i wozownią książęcą. Klasztorne zabudowania zaczynają pełnić funkcję rezydencji wypoczynkowej książąt szczecińskich.
  • 1721 – po podporządkowaniu Pomorza Prusom rozpoczęto likwidację zabudowań klasztornych. Pozostawiono kościół z zachowaniem funkcji z okresu reformacji.

Podanie o klasztorze w Kołbaczu

Opowiada Franciszek Pałasz, l. 70, urodzony w Stężycy pow. Kartuzy, od 1946 r. zam. w Żelewie pow. Gryfino, woj. szczecińskie[3]:

Klasztòr w Kolbaczu, nie, on już tam jest od tysonca sto, zdaje mi se, szedzesontégo roku. Mówio tak: na, w jezorze Mwiedwie nie buło żadn'ych sejów. I w ogóle mało riby, tak tu dużo riby nie buło. To tén przeor z tego Kolbaczy se założył z tym kusym, żeb'y mu ta seja jakos wprowadz.ic, on jego duszä możé zabrac. Diabuł se uceszył, uogonem zamérdał i pojechał na Łotwe panie, tam, na tén Päjpus, zej tam. No jak tam pojechał, náá, wtedy przeor w strachu, nie, buo niedugo bedze północ, a po północy diabéł przylec.i i go weznie. Tak on posłäł tych swoich braciszków wszystkich, tych mnichów, dookoła jezora uobstawił-ił i zaczón drzec se jak kury – piat'. To diabuł lec.i z tá seją, nie? Jak już buł blisko czuje, że kury piejo, tuo se zlonk i sejä pusc.ił [do jeziora Mwiedwie] i uc.iek, jo, a przeor dusze uocalił.

Źródło:[4]

Przypisy

  1. Aleksandra Solarska, Barbara Sztark: Cystersi w Europie i na Pomorzu. Szczecin: Książnica Szczecińska, 1994, s. 37-42.
  2. Roman Kostynowicz: Kościoły archidiecezji szczecińsko-kamieńskiej, Tom I. Szczecin: Szczecińskie Wydawnictwo Archidiecezjalne "Ottonianum", 2000, s. 372-373. ISBN 83-7041-202-5.
  3. transkrypcja tekstowa: Jan Sadownik, Zofia Przyłuska-Jaworska
  4. Opublikowane w dwumiesięczniku Literatura Ludowa. Pomorze Zachodnie, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Warszawa 1960, rok IV, nr 4-5, s.36 bez zastrzeżenia praw autorskich

Linki zewnętrzne

Literatura

  • Michał Franiak, Dzieje opactwa cystersów w Kołbaczu (1173-1535), WAW, Racibórz 2015.
  • Helena Chłopocka, Powstanie i rozwój wielkiej własności ziemskiej opactwa cystersów w Kołbaczu w XII-XIV wieku, Prace Komisji Historycznej / Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk. Wydział Historii i Nauk Społecznych; t. 17, z. 2, s. 190-305.
  • Krzysztof Guzikowski, Procesy kolonizacyjne w posiadłościach cystersów z Kołbacza w XII–XIV wieku. Przestrzeń i ludzie, Szczecin 2014.

Media użyte na tej stronie

West Pomeranian Voivodeship location map.svg
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of West Pomeranian Voivodeship. Geographic limits of the map:
  • N: 54.65 N
  • S: 52.58 N
  • W: 13.95 E
  • E: 17.10 E
Distinctive emblem for cultural property.svg
Blue Shield - the Distinctive emblem for the Protection of Cultural Property. The distinctive emblem is a protective symbol used during armed conflicts. Its use is restricted under international law.
Pomnik Historii logo.svg
Logo Pomników Historii Polski
Kolbacz oltarz glowny.jpg
Kołbacz - ołtarz główny
Legenda klasztor.svg
Symbol klasztoru do legendy mapy
Kolbacz dom opata.jpg
Kołbacz - dom opata
Powiat gryfiński location map.png
Autor:
OpenStreetMap contributors
, Licencja: CC BY-SA 2.0
Mapa powiatu gryfińskiego, Polska
Kolbacz prezbiterium plaskorzezba.jpg
Kołbacz - płaskorzeźba w ścianie prezbiterium
Kolumny z Kolbacza.jpg
Autor: Kapitel, Licencja: CC0
Kolumny z klasztoru w Kołbaczu (obecnie w Muzeum Narodowym w Szczecinie
Ordre cistercien.svg
Autor: Mangouste35, Licencja: CC BY-SA 3.0
Cistercians' coat of arms
Kolbacz kosciol2.jpg
Autor: Annks, Licencja: CC BY-SA 4.0
Kościół w Kołbaczu
Kolbacz model kosciola.jpg
Kołbacz - model kościoła
Kolbacz rozeta.jpg
Kołbacz - rozeta
Kolbacz prezbiterium.jpg
Kołbacz - prezbiterium
Kolbacz kosciol - widok z polnocy.jpg
Autor: Jacek, Licencja: CC BY-SA 4.0
Kołbacz - dawny kościół cysterski w zespole klasztornym cystersów, przejściowo magazyn zbożowy, obecnie rzymskokatolicki kościół parafialny p.w. Najświętszego Serca Pana Jezusa, 1210-XIV, XVI
Stare Czarnowo (gmina) location map.png
Autor:
OpenStreetMap contributors
, Licencja: CC BY-SA 2.0
Mapa gminy Stare Czarnowo, Polska
Kolbacz kosciol1.jpg
Autor: Annks, Licencja: CC BY-SA 4.0
Kościół w Kołbaczu