Operacja Astonia

Operacja Astonia

II wojna światowa, front zachodni
Piechota wspierana przez czołgi M4 Sherman z trałami przeciwminowymi oraz czołgi Mk IV Churchill przystosowane do budowy mostów nacierają w kierunku Hawru, 13 września 1944 r.
Czas	10–12 września 1944
Miejsce	Hawr i okolice
Terytorium	Francja
Przyczyna	potrzeba zdobycia portów morskich na wybrzeżu kanału La Manche
Wynik	zwycięstwo aliantów
Strony konfliktu
III Rzesza  Wielka Brytania  Kanada
Dowódcy
Hermann-Eberhard Wildermuth Evelyn Barker Tom Rennie Harry Crerar
Straty
600 zabitych, 11 300 wziętych do niewoli 388–500 zabitych, rannych i zaginionych, 40 pojazdów pancernych zniszczonych i uszkodzonych
Położenie na mapie Francji miejsce bitwy
49°29′N 0°06′E/49,483333 0,100000

Operacja Astonia (znana również jako bitwa o Hawr) – aliancki atak na kontrolowane przez Niemców miasto i port Hawr nad kanałem La Manche w północnej Francji, który miał miejsce podczas II wojny światowej w dniach 10–12 września 1944 r. Miasto zostało ogłoszone przez Adolfa Hitlera twierdzą (niem. Festung), która miała być broniona do ostatniego człowieka. Atakując miasto od 10 do 12 września 1944 r., głównym celem aliantów było zabezpieczenie obiektów portowych w nienaruszonym stanie, bo umożliwiłoby dostarczanie tam zapasów armiom alianckim w Europie. Od 26 sierpnia okręty Royal Navy i samoloty Royal Air Force przeprowadziły blokadę i szeroko zakrojone bombardowania przygotowawcze miasta, w których zginęło ponad 2 tys. cywilów i tylko 19 żołnierzy niemieckich^[1]. Atak lądowy został przeprowadzony przez brytyjską 49 Dywizję Piechoty West Riding i 51 Dywizję Piechoty Highland, wspieraną przez specjalistyczne pojazdy pancerne z 79 Dywizji Pancernej, a także żołnierzy kanadyjskich. Niemiecki garnizon złożony z około 11 tys. ludzi poddał się 12 września; port został poważnie uszkodzony, ale ponownie otwarto go 9 października. Z powodu śmierci tak wielu cywilów, dowódcy alianccy pozwolili francuskim mieszkańcom opuścić Boulogne i inne miasta portowe przed przyszłymi atakami.

Tło sytuacyjne

Inwazja na Normandię

Miniaturowy okręt podwodny Neger

W D-Day, 6 czerwca 1944 r. wojska alianckie wylądowały w Normandii na północnym wybrzeżu Francji w ramach operacji Overlord, rozpoczynając wyzwalanie Francji^[2]. Już w dniu lądowania alianckie samoloty położyły zasłonę dymną nad Hawrem, aby oślepić niemiecką artylerię nadbrzeżną w rejonie tego miasta. Niemcy wykorzystali to jednak na swoją korzyść. Flotylla torpedowców oraz flotylla okrętów patrolowych wypłynęła z portu, wykorzystując dym jako kamuflaż. Niemieckim jednostkom pływającym udało się wystrzelić 15 torped o 5:30, trafić i zatopić niszczyciel „Svenner”, oraz zmusić kilka innych okrętów do podjęcia ruchów wymijających^[3][4]. 6 lipca okręty alianckie zgłosiły „niezwykły obiekt” przechodzący przez linię Pstrąga, wschodnią flankę obszaru inwazji. Obiekt pojawił się na wodzie, wystrzelił torpedę i odpłynął. Niedługo potem pojawiło się w dużym rozproszeniu kilka podobnych obiektów, które również odpaliły torpedy. Niemcom udało się zatopić dwa trałowce za cenę utraty dziewięciu zatopionych i piętnastu utraconych obiektów ze wszystkich 26, które wypłynęły z Hawru; później ustalono, że były to miniaturowe okręty podwodne Neger z małej jednostki bojowej K-Verband^[5][6]. W nocy z 7 na 8 lipca 21 Negrów opuściło Hawr i wszystkie zostały zatopione, większość ich operatorów zginęła. Tym razem tylko jeden brytyjski trałowiec został zatopiony, a polski krążownik ORP „Dragon” uszkodzony w rejonie plaży Sword (20 lipca dokonano jego samozatopienia jako elementu falochronu)^[5][6].

Czerwiec – sierpień

Samoloty RAF atakowały Hawr wieczorem 14 czerwca; dwadzieścia dwa bombowce Avro Lancaster z 617 Dywizjonu Bombowego z idącymi na czele jako przecieracze szlaków (ang. pathfinder) maszynami De Havilland Mosquito, zrzuciły bomby Tallboy na niemieckie Schnellbooty, co znacznie zmniejszyło zagrożenie stwarzane przez kutry torpedowe w rejonie. Po tym precyzyjnym bombardowaniu nadleciało kolejnych 228 Lancasterów, a trzy godziny później przybyła druga fala 116 samolotów, zrzucając 1910 ton bomb na port i pozycje dział przeciwlotniczych. Był to największy nalot w wykonaniu RAF Bomber Command od początku wojny^[7][8]. Zbiegiem okoliczności działom przeciwlotniczym w Hawrze zabroniono strzelać, aby chronić samoloty Luftwaffe w okolicy. Bombowce zabiły około 1 tys. żołnierzy Seebataillon, niemieckiej piechoty morskiej i skutecznie zniechęciły do walki pozostałych; zniszczyły też jednostki morskie o ładowności około 15 tys. ton. 9 Schnellbootów z 5. i 9. flotylli zostało zatopionych, dwa poważnie uszkodzone, a jeden lekko uszkodzony, zatopiono trzy z pięciu kutrów torpedowych w porcie, dwadzieścia trałowców i okrętów patrolowych oraz dziewiętnaście holowników, jak też kilka jednostek pomocniczych, a osiem innych uległo uszkodzeniu^[8][9].

Adm. Theodor Krancke nazwał nalot katastrofą, a w dzienniku wojennym napisał: „Nie będzie możliwe przeprowadzenie zaplanowanych operacji [...] po wczorajszym ataku na Hawr”. Niektóre Schnellbooty dotarły do Hawru w połowie czerwca, ale do końca lipca działało ich już tylko sześć na wybrzeżu kanału La Manche^[10]. Royal Navy utworzyła Eskadrę Wsparcia Wschodniej Flanki, grupę małych uzbrojonych w armaty łodzi, które cumowały przy brzegu w ciągu dnia, aby ostrzeliwać cele lądowe, a nocą patrolowały wybrzeże. Eskadra stoczyła wiele starć ze Schnellbootami i K-Verbandem; w nocy z 2 na 3 sierpnia Niemcy wysłali dwadzieścia żywych torped Linsen, ponad pięćdziesiąt miniaturowych okrętów podwodnych Marder oraz wyprowadzili kilka ataków Schnellbootów z nowymi torpedami Dackel; większość niemieckich jednostek została zatopiona^[11].

Twierdza Hawr

Hawr, widok współczesny

Hawr był najważniejszym portem przy kanale La Manche i ustępował tylko Marsylii wśród wszystkich portów francuskich pod względem przepustowości, posiadając 13 km nabrzeża umożliwiającego przyjmowanie statków oceanicznych^[12]. W operacji Maple od początku kwietnia brytyjskie samoloty i okręty zaminowały wody przybrzeżne Hawru i innych portów francuskich dalej na północny wschód, co na długi czas zamknęło port dla Niemców^[13]. Na początku września 1944 r. oddziały niemieckiej 15 Armii gen. Gustawa-Adolfa von Zangena zajęły obszar wybrzeża od portu w Hawrze do Brugii, który był atakowany przez 1 Armię Kanadyjską od początku września^[12][14]. Port był otoczony wodą z trzech stron: kanałem La Manche na zachodzie, doliną rzeki Lézarde na wschodzie i Kanałem de Tancarville na południu przy ujściu Lézarde do Sekwany^[1]. Na północ od Hawru ziemia wznosi się stromo, aż do klifów Cap de la Hève i wybrzeża na północy. Doliny Lézarde i Fontaine przecinają ten obszar na dwa płaskowyże, przy czym północny płaskowyż znajduje się między rzekami a południowy płaskowyż na południe i zachód od Fontaine, która góruje nad portem; 4,8 km w głąb lądu południowy płaskowyż jest osłonięty przez duży park Fôret de Montgeon^[12].

Niemcy wykopali wielki rów przeciwpancerny z doliny Lézarde obok Montivilliers do wybrzeża w okolicy Octeville-sur-Mer; rozstawili perymetr obronny pokryty polami minowymi, drutem kolczastym i betonowymi bunkrami. Na szczycie południowego płaskowyżu dwie ufortyfikowane pozycje obejmowały wejście do miasta i portu, a bateria artylerii nadbrzeżnej Grand Clos mogła atakować zbliżające się do brzegu alianckie okręty. Garnizon miał 115 dział (pomimo tego, że wiele armat przeciwpancernych wysłano do Normandii przed wrześniem i utracono), mnóstwo karabinów maszynowych i moździerzy, dużo amunicji oraz zapasy żywności dla 14 tys. ludzi na dziewięćdziesiąt dni^[12][15][16]. W pobliżu Fontaine La Mallet znajdował się najsilniej ufortyfikowany Punkt Umocniony nr 8 z kilkoma betonowymi stanowiskami dla armat, pierwszy z serii obejmującej północne podejścia do portu. Pola minowe i zapory przeciwczołgowe zostały zbudowane pospiesznie, nałożone na wcześniejszy i niedokończony plan obrony oparty na punktach umocnionych. Na zachód od Punktu Umocnionego nr 8 teren nie jest odpowiedni dla czołgów, ale na wschodzie aż do Lézarde ziemia jest płaska i wolna od przeszkód, z łagodnym nachyleniem 180 m po obu stronach; płaskowyże są na tej samej wysokości co punkt umocniony, który rządził strumieniem. Rów przeciwpancerny miał kształt litery V, szerokość 6,7 m u góry i głębokość większą niż 3,7 m, ale nie był nieprzerwany^[17].

Przeprawa przez Sekwanę

Plany inwazji alianckiej wymagały, aby 1 Armia Kanadyjska gen. Harry’ego Crerara na lewej flance 21 Grupy Armii przekroczyła Sekwanę poniżej Rouen, skręciła w lewo na półwysep Hawr i wykonała manewry flankujące po prawej stronie, aby przejąć miasto wraz z jego połączeniami kolejowymi: Dieppe, Calais i Dunkierką, dzięki ich portom zabezpieczając potrzeby zaopatrzeniowe aliantów^[18][19]. W nocy z 26 na 27 sierpnia rozpoczęło się forsowanie Sekwany przez 1 Armię Kanadyjską, a Rouen zostało zdobyte 30 sierpnia. I Korpus Kanadyjski wykorzystał wszelkie możliwości do improwizacji, aby przedostać się przez dolną Sekwanę, na której nie było ani jednego mostu, a II Korpus nacierał dalej w górę rzeki. Korpusy otrzymały rozkaz zdobycia odpowiednio: Hawru i Dieppe, a następnie oczyszczenia pasa przybrzeżnego aż do Brugii^[20][2]. Niemiecka 7 Armia otrzymała rozkaz opuszczenia rejonu dolnej Sekwany, a do 31 sierpnia 15 Armia utrzymywała linię z Dieppe do Neufchâtel-en-Bray, lecz szybkość natarcia aliantów zmusiła ich do wycofania się za Sommę^[21]. W ramach operacji Fusillade 1 września do Dieppe wkroczyła kanadyjska 2 Dywizja Piechoty, a 51 Dywizja Piechoty Highland wyzwoliła Saint-Valery-en-Caux, cztery lata po tym, jak większość tej samej dywizji pierwszego formowania została zmuszona do poddania się podczas klęski we Francji w 1940 r. Żołnierze 51-ej dołączyli do 49 Dywizji West Riding pod Hawrem 4 września^[22]. Gdy armia kanadyjska przygotowywała atak na Hawr, ruch od strony morza był ściśle kontrolowany przez aliancką flotę od 26 sierpnia; port był najbardziej położonym na zachód miejscem we Francji znajdującym się nadal pod kontrolą Niemców, a jednostki Kriegsmarine próbowały uzupełnić zapasy garnizonu i ewakuować się do Niemiec. W ciągu następnych czterech nocy konwoje opuszczające Hawr zostały zaatakowane przez brytyjskie okręty i tylko kilku statkom udało się wymknąć; zatopiono dziewięć okrętów, a do 30 sierpnia port był pusty^[23].

Preludium

Niemiecka obrona

14 sierpnia 1944 r. płk Hermann-Eberhard Wildermuth objął dowództwo nad fortecą Hawr, a następnie oszacował efektywną siłę bojową garnizonu na około 8 tys. ludzi, z ogólnej liczby 11 tys. personelu. Pod jego dowództwem znalazł się Festungs Stamm Abteilung (batalion forteczny, stały garnizon miasta), elementy 226 Dywizji Piechoty i 245 Dywizji Piechoty; batalion z 5 Pułku Policyjnego, żołnierze piechoty morskiej i spieszony personel Kriegsmarine. Około 50 tys. francuskich cywilów pozostało w mieście, z populacji oscylującej przed bitwą w okolicach 160 tys. osób^[1]. 9 września Wildermuth nakazał odpierać ataki piechoty przy użyciu każdej dostępnej broni, nawet pistoletów, ale gdy atakowały czołgi, punkty obrony, które nie miały dział przeciwpancernych, miały prawo się poddać; garnizon miał walczyć nie do ostatniego człowieka, ale do ostatniego działa przeciwpancernego^[16]. Przed atakiem obrońcy otrzymali ultimatum i zostali wezwani do poddania się; Wildermuth w odpowiedzi poprosił o ewakuację cywili. Odwoływał się do brytyjskiego humanizmu i powtórzył swoją prośbę nawet po rozpoczęciu bombardowania, ale nie został wysłuchany. Gen. Crocker uznał, że proponowany dwudniowy rozejm mający na celu ewakuowanie ludności cywilnej potrwa zbyt długo i opóźni zdobycie portu^[24].

Przygotowania aliantów

Planowano bombardowanie morskie i powietrzne w celu zmiękczenia fortyfikacji Le Havre. Pancernik HMS „Warspite” i monitor HMS „Erebus” ostrzelały port ponad 4100 tonami pocisków w ciągu kilku dni^[25]. 5 września „Erebus” został tymczasowo wycofany z działań wojennych z powodu trafienia z baterii Grand Clos, która miała jedną armatę 380 mm i dwie armaty 170 mm; obrona portu posiadała także 44 działa średnie i polowe oraz 32 działa przeciwlotnicze^[1]. Atak bombowców RAF-u 5 września był pierwszym z serii siedmiu nalotów. W nocy z 6 na 7 września zaatakowano przy użyciu podobnej liczby samolotów, a 8 września doszło do kolejnego nalotu w wykonaniu 109 maszyn; nalot 9 września musiał zostać odwołany z powodu złej pogody, ale ponownie zrzucono ok. 4100 ton bomb. 10 września przeszło 60 bombowców zaatakowało baterię Grand Clos, która następnie była ostrzeliwana z „Warspite” i „Erebusa”, co uciszyło niemieckie działa. Bombowce powróciły po południu i zrzuciły kolejne 5 tys. ton bomb, gdy brytyjska artyleria dywizyjna oraz 4 i 9 Armijna Grupa Artylerii Królewskiej przeprowadziły skoordynowany ostrzał wymierzony w niemieckie działa przeciwlotnicze w czasie trwania nalotów. Przed rozpoczęciem ataku naziemnego, RAF wysłał nad Hawr 1863 ciężkich bombowców Avro Lancaster i Handley Page Halifax, z których zrzucił ponad 9700 ton bomb^[15]. Bombardowania powietrzne i morskie zabiły około 2 tys. francuskich cywilów i 19 Niemców^[1][26].

Alianckie plany

Podczas kampanii w Europie Północno-Zachodniej (od 6 czerwca 1944 r. do 7 maja 1945 r.) brytyjskie pojazdy specjalistyczne znajdowały się zawsze pod opieką 79 Dywizji Pancernej gen. Percy’ego Hobarta i były dołączane do innych jednostek na czas trwania poszczególnych operacji^[27]. W czasie operacji Astonia, 79 Dywizja Pancerna zapewniła wsparcie 49 Dywizji siłami 222 Dywizjonu Szturmowego, dwoma szwadronami czołgów M4 Sherman z zamontowanymi trałami przeciwminowymi, znanymi jako Crabs z 22 Pułku Dragonów oraz szwadronu czołgów Churchill Crocodile ze 141 Pułku Królewskiego Korpusu Pancernego. Dywizja posiadała również 34 Brygadę Pancerną i kanadyjskich 1 Pułk Pojazdów Pancernych z 44 transporterami Kangaroo. W planie I Korpusu, w fazie I 49 Dywizja miała przebić się na froncie północnym, przechwytując punkty umocnione na południu i przekraczając Fontaine. W fazie IIa 51 Dywizja miała za zadanie przedzierać się po prawej, a w fazie IIb 49 Dywizja powinna zająć południowy płaskowyż. W fazie III 51 Dywizja została zobowiązana do zajęcia terenów wokół Octeville i wyżyn na północ od Hawru, a w fazie IV wszystkie siły bezwzględnie miały wykorzystać każdą okazję do zdobycia miasta [30].

Atak

Załogi czołgów Churchill obserwują przez lornetki, jak bombowce RAF-u bombardują niemiecką obronę Hawru, 10 września 1944 r.

10 września

Na wschód od Punktu Umocnionego na 8 rów przeciwczołgowy szedł blisko szczytu zbocza w dół do strumienia, z polem minowym z przodu. 56 Brygada Piechoty pod dowództwem bryg. M. S. Ekina miała poprowadzić atak na czele 49 Dywizji^[17]. Plan ataku polegał na przebiciu się przez niemiecką obronę w celu umożliwienia rzucenia dalszych sił do ataku przez wyłom, a następnie dalszego natarcia i zdobycia miasta. Atak dwóch dywizji rozpoczął się 10 września o godz. 17:45, kiedy to brytyjskie okręty walczyły z niemieckimi bateriami nadbrzeżnymi, a bombowce RAF-u zrzuciły dodatkowe 5100 ton bomb dziewięćdziesiąt minut przed godziną zero^[28]. Dzięki pomocy wyspecjalizowanych pojazdów pancernych z 79 Dywizji Pancernej i kanadyjskiego 1 Pułku Pojazdów Pancernych, takich jak transportery Kangaroo i czołgi Sherman Crab, pierwsza część ataku przebiegła szybko, przeprowadzając ludzi i sprzęt przez luki w polu minowym i przerwy w rowie przeciwczołgowym. 49 Dywizja Piechoty najpierw przedarła się do północno-wschodniej części Hawru, a następnie 51 Dywizja Piechoty Highland zaatakowała z prawej strony od północy^[29]. Ulewne deszcze sprawiały jednak, że brzegi rzek były znacznie bardziej zabłocone niż płaskowyże, spowalniając ciężki sprzęt i inne pojazdy w miejscu, w którym były najbardziej narażone na ostrzał. 79 Dywizja Pancerna straciła 34 czołgi Crab, dwa czołgi dowodzenia i 6 pojazdów opancerzonych Inżynierów Królewskich^[30].

11–12 września

Drugiego dnia atak kontynuowano przy wsparciu myśliwców bombardujących Hawker Typhoon i pojazdów pancernych. W obliczu groźby spłonięcia od płomieni rzucanych przez czołgi Churchill Crocodile wyposażone w miotacze ognia ostatnie punkty zewnętrznej obrony poddały się o godzinie 14:00 11 września. Rankiem trzeciego dnia ataku centrum miasta zostało oczyszczone przez piechotę obu dywizji, co wymusiło oficjalną kapitulację niemieckiego dowódcy garnizonu o 11:45 12 września. 11 300 niemieckich żołnierzy zostało wziętych do niewoli^[31].

Następstwa

Analiza

Pomimo złej pogody, bombardowania z powietrza znacznie utrudniły Niemcom obronę portu, a ostatni atak tuż przed rozpoczęciem operacji naziemnej 10 września, inspirowany doświadczeniem z operacji Charnwood, spowodował dużą dezorganizację wśród obrońców. Operacja Astonia była modelową operacją połączoną, w której efektywnie wykorzystano brytyjską przewagę w precyzyjnych atakach mających na celu przełamanie linii obrony w jednym miejscu, wspieranych przez zmasowaną siłę ognia artylerii, lotnictwa i wojsk pancernych. Duży nacisk położono na utrzymanie tempa ataku^[32]. Chociaż podczas operacji padło niewiele ofiar alianckich, zniszczenia infrastruktury portowej były poważne, 18 km doków i 15 tys. budynków zostało zniszczonych, ale port ponownie otwarto 9 października^[31]. Płk Wildermuth twierdził, że brak dział przeciwpancernych uniemożliwił długą obronę portu, ale inni jeńcy twierdzili, że nawet doświadczenie frontu wschodniego było mniej trudne niż tamto bombardowanie^[15]. Z powodu skandalu spowodowanego licznymi ofiarami wśród francuskich cywilów, siły alianckie oblegające Calais pozwoliły ewakuować cywili przed atakiem, zaś Dunkierka była oblegana aż do końca wojny^[33].

Straty

W oficjalnej historii armii brytyjskiej Lionel Ellis odnotował schwytanie 11 300 niemieckich jeńców za mniej niż 500 ofiar alianckich^[31]. W 1960 r. Charles Stacey, oficjalny historyk armii kanadyjskiej, zanotował 11 302 niemieckich jeńców i 388 ofiar w I Korpusie^[34]. W 2014 roku John Plant napisał, że 22 Pułk Dragonów stracił 29 ze swoich 33 czołgów i dwa czołgi dowodzenia, 222 Dywizjon Szturmowy stracił pięć pojazdów pancernych, a 7 Pułk sześć czołgów, jednak większość szkód została spowodowana przez miny i była możliwa do naprawienia. Tylko 11 z 22 uszkodzonych pojazdów Dragonów zostało utraconych bezpowrotnie^[35]. Około 2000 francuskich cywilów i 19 Niemców zginęło w bombardowaniach powietrznych i morskich^[1][26].

Przypisy

Bibliografia

• David Brown: Warship Losses of World War Two. London: Arms and Armour, 1990. (ang.)
• John Buckley: Monty’s Men: The British Army and the Liberation of Europe. Wyd. pbk.. London: Yale University Press, 2014. (ang.)
• Terry Copp: Cinderella Army: The Canadians in Northwest Europe, 1944–1945. University of Toronto Press, 2006. (ang.)
• Richard Doherty: Normandy 1944: The Road to Victory. Staplehurst: Spellmount, 2004. (ang.)
• Lionel Ellis: Victory in the West: The Battle of Normandy. Wyd. repr. Naval & Military Press, Uckfield. London: HMSO, 2004a, seria: History of the Second World War United Kingdom Military Series. (ang.)
• Lionel Ellis: Victory in the West: The Defeat of Germany. Uckfield: Naval & Military Press, 2004, seria: History of the Second World War, United Kingdom Military Series. (ang.)
• Harry Hinsley: British Intelligence in the Second World War. Its influence on Strategy and Operations (abridged). Wyd. 2nd rev.. London: HMSO, 1994, seria: History of the Second World War. (ang.)
• Bernard Montgomery: Normandy to the Baltic. Arrow Books, 1961, seria: Grey Arrow. (ang.)
• John Plant: Infantry Tank Warfare. Wyd. rev. enl.. London: New Generation, 2014. (ang.)
• Stephen Roskill: The Navy at War 1939–1945. Wyd. Wordsworth. Annapolis: United States Naval Institute, 1998. (ang.)
• Hilary St George Saunders: Royal Air Force 1939–45: The Fight is Won. Wyd. pbk.. T. III. London: HMSO, 1975. (ang.)
• Milton Shulman: Defeat in the West. Wyd. repr. Cassell Military Paperbacks. London: Martin Secker & Warburg, 2003. (ang.)
• Charles Perry Stacey: The Victory Campaign: The operations in North-West Europe 1944–1945. T. III. The Queen’s Printer and Controller of Stationery Ottawa, 1960, seria: Official History of the Canadian Army in the Second World War. (ang.)
• Charles Webster: The Strategic Air Offensive against Germany 1939–1945. Wyd. Imperial War Museum and Battery Press. T. III. London: HMSO, 1994, seria: History of the Second World War United Kingdom Military series. (ang.)