Operacja kubańsko-noworosyjska

Operacja kubańsko-noworosyjska
— wojna domowa w Rosji —
Ewakuacja białych z Noworosyjska na Krym
Czas	3–27 marca 1920
Miejsce	Kubań, Noworosyjsk
Przyczyna	dążenie czerwonych do rozbicia Sił Zbrojnych Południa Rosji
Wynik	zwycięstwo czerwonych
Strony konfliktu
Biali  Rosyjska FSRR
Dowódcy
Anton Denikin Aleksandr Pawłow Aleksandr Kutiepow Władimir Sidorin Siergiej Ułagaj Michaił Tuchaczewski Siemion Budionny Grigorij Sokolnikow Matwiej Wasilenko Ijeronim Uborewicz
brak współrzędnych

Operacja kubańsko-noworosyjska – działania bojowe wojsk Frontu Kaukaskiego Armii Czerwonej przeciwko Siłom Zbrojnym Południa Rosji od 3 do 27 marca 1920 r., część prowadzonej od stycznia tego samego roku operacji północnokaukaskiej. Ich celem było ostateczne rozbicie sił białych gen. Antona Denikina. W rezultacie operacji czerwoni zdobyli kontrolę nad całością Kubania, guberni czarnomorskiej i większością regionu stawropolskiego. Trzon sił Denikina został rozbity; część oddziałów białych zdołała ewakuować się z Noworosyjska na Krym.

Tło wydarzeń

Po zdobyciu na początku stycznia 1920 r. Rostowa nad Donem i Nowoczerkaska Armia Czerwona przystąpiła do ofensywy, której celem było opanowanie Kaukazu Północnego i ostateczne rozbicie Sił Zbrojnych Południa Rosji^[1]. W końcu stycznia 1920 r. czerwoni przeprawili się przez Don^[2]. Równocześnie w ostatnich dniach stycznia w rejonie Soczi wybuchło powstanie chłopskie przeciwko władzy białych, dowodzone przez eserowca Woronowicza, które w ciągu kilkunastu zmusiło oddziały Denikina do wycofania się z tego obszaru. 17 lutego siły Woronowicza, Komitet Wyzwolenia Morza Czarnego, opanowały Tuapse^[3][4]. W tym samym czasie, w pierwszej połowie lutego 1920 r. Armia Czerwona rozpoczęła kolejną ofensywę - operację tichoriecką. 1 Armia Konna pod dowództwem Siemiona Budionnego rozpoczęła natarcie w kierunku Tichorieckiej, stanicy, w której znajdowała się kwatera główna Denikina. Pod Jegorłycką drogę Budionnemu usiłowały zastąpić jednostki kawalerii Kozaków kubańskich, osłabione forsownym marszem przez stepy podczas silnych mrozów. Bitwa zakończyła się zwycięstwem czerwonych i rozbiciem białej konnicy^[2]. 23 lutego 1920 r. Denikin przeniósł swoją kwaterę do Jekaterynodaru^[2]. 20 lutego biały Korpus Ochotniczy zdołał odbić Rostów nad Donem, lecz kilka dni później musiał się z niego wycofać, zagrożony okrążeniem^[2].

Po tej zwycięskiej operacji wojska Frontu Kaukaskiego osiągnęły 2 marca linię rzeki Kagalnik oraz Stawropol. Dowódcą Frontu był Michaił Tuchaczewski, natomiast jego radę rewolucyjno-wojskową tworzyli Sergo Ordżonikidze, Ivar Smilga oraz Walentin Trifonow^[5].

Plany stron

Celem jednostek Frontu Kaukaskiego było ostateczne rozbicie cofających się Sił Zbrojnych Południa Rosji. Czerwoni zamierzali uniemożliwić im umocnienie się na linii rzek Czełbas, Bejczug i Kubań oraz dalszy odwrót^[5].

Michaił Tuchaczewski dowodził Frontem Kaukaskim Armii Czerwonej podczas operacji kubańsko-noworosyjskiej

8 Armia pod dowództwem Grigorija Sokolnikowa prowadziła natarcie w kierunku stanic Kuszczewskiej i Timaszowskiej, 9 Armia dowodzona przez Ijeronima Uborewicza – na stanice Staroleuszkowską i Miedwiedkowską, 10 Armia pod dowództwem Aleksandra Pawłowa kierowała się na Tichoriecką i Jekaterynodar, 11 Armia pod dowództwem Matwieja Wasilenki natomiast, po rozdzieleniu sił, na Armawir oraz Niewinnomysską i Kizlar. 1 Armia Konna wspierana przez korpus kawalerii Gai Gaja miała za zadanie odciąć białym, cofającym się ze stanic Staroleuszkowskiej i Timaszowskiej, drogę ucieczki^[5].

Denikin zamierzał bronić się na linii wymierzonych wyżej rzek, jednak plan ten okazał się nierealny^[2]. Siły Zbrojne Południa Rosji po klęskach poniesionych w drugiej połowie 1919 r. i w pierwszych miesiącach r. 1920 wycofywały się w nieładzie. Morale żołnierzy było bardzo niskie, realne było ryzyko, iż siły Denikina ulegną rozpadowi, nawet jeśli nie dojdzie do bitwy^[6]. Siły Zbrojne Południa Rosji nie były również w stanie prowadzić skutecznego poboru. Mieszkańcy wsi byli negatywnie nastawieni do białych, gdyż ci zwracali dawnym szlacheckim właścicielom ziemię zagarniętą przez chłopów w 1917 r.^[7]. Zmuszeni do wstąpienia do ich oddziałów chłopi szybko dezerterowali^[8] lub też ukrywali się przed poborem i wstępowali do oddziałów zwracających się przeciwko Denikinowi^[7].

Przebieg operacji

Wojska Frontu Kaukaskiego przystąpiły do natarcia 3 marca na całej długości frontu^[5]. Denikin zamierzał przetransportować posiadaną artylerię i kawalerię na Krym przez Półwysep Tamański i wąską Cieśninę Kerczeńską. Jego rozkazy były jednak ignorowane przez niesubordynowanych oficerów i zdemoralizowanych żołnierzy. W rezultacie droga odwrotu przez Półwysep Tamański została odcięta przez szybko posuwające się do przodu siły czerwonych. W tym momencie biali mogli ewakuować się na Krym jedynie z portu w Noworosyjsku. Oznaczało to jednak konieczność pozostawienia na miejscu części sprzętu wojskowego oraz cywilów, którzy zamierzali razem z Siłami Zbrojnymi Południa Rosji uchodzić przed bolszewikami^[9].

W związku z postawą przeciwnika, który nie stawiał praktycznie oporu, dowództwo Frontu postanowiło zmienić pierwotne plany operacji i odbić Majkop oraz Grozny. Zadanie zdobycia Jekaterynodaru i stanicy Afipskiej postawiono przed 9 Armią, która wykonała je do 16-17 marca^[5]. Jekaterynodar został oddany przez białych bez walki 17 marca^[4]. W tym samym czasie 8 Armia zajęła stanice Sławianską i Krymską, 10 Armia - stanice Łabinską i Kurganską, 11 Armia - Armawir. 1 Armia Konna natomiast dotarła w rejon stanic Ust'-Łabinskiej i Ładożskiej, po czym przekroczyła Kubań^[5]. Do 17 marca w rękach czerwonych znalazł się również Piatigorsk^[5].

Anton Denikin opuszcza Noworosyjsk na pokładzie brytyjskiego niszczyciela „Kapitan Saken”

Dowództwo Sił Zbrojnych Południa Rosji miało nadzieję powstrzymać Armię Czerwoną na umocnionych pozycjach w górach tak długo, by zdążyć przeprowadzić z portu w Noworosyjsku, na brytyjskich okrętach^[10], ewakuację na Krym, który nadal pozostawał w rękach białych. Ewakuowały się jednak tylko ocalałe po wcześniejszych klęskach oddziały Korpusu Ochotniczego oraz część Armii Dońskiej^[5]. Większość Armii Kubańskiej była zaangażowana w walki z chłopskimi powstańcami i nie zdołała na czas dotrzeć do Noworosyjska. Między białymi Kozakami dońskimi i Korpusem Ochotniczym wybuchały konflikty o możliwość wejścia na okręty, które były w stanie zabrać jedynie kilka tysięcy żołnierzy (na ewakuację, oprócz żołnierzy Denikina, oczekiwało ponad 10 tys. cywilów)^[10]. Ostatecznie po przybyciu do portu dodatkowych okrętów z Noworosyjska ewakuowało się 35 tys. żołnierzy i cywilów^[11]. 8 i 9 Armia zdołały przerwać front białych i nacierając wzdłuż linii kolejowej z Rostowa^[4] opanowały Noworosyjsk 27 marca^[5]. Anton Denikin opuścił port na jednym z ostatnich okrętów. Do niewoli dostało się 22 tys. białych, czerwoni przejęli również znaczną ilość amunicji oraz pozostawione na brzegu konie^[12].

Wcześniej, 20 marca 10 Armia zdobyła stanicę Łabinską, zaś 1 Armia Konna zajęła Majkop^[5].

Kiedy Tuapse znalazło się w rękach chłopskich powstańców, miejscowi zwolennicy bolszewików zorganizowali w mieście lokalny przewrót i przejęli nad nim kontrolę. Następnie, pragnąc przyłączyć się do ofensywy Armii Czerwonej, zabrali z Tuapse broń i wymaszerowali na północ. Doszło do starcia między nimi a głównymi siłami Armii Dońskiej pod dowództwem gen. Andrieja Szkury, które nie zdążyły ewakuować się z Noworosyjska. Chociaż Kozacy byli poważnie zdemoralizowani, odnieśli zwycięstwo nad czerwonymi^[8]. Powstańcy chłopscy musieli opuścić Tuapse i wycofać się w góry^[8]. Wybrzeże Morza Czarnego było ostatnią częścią Kaukazu Północnego zajętą przez Armię Czerwoną, która pod koniec kwietnia opanowała Soczi^[8]. Część Kozaków dońskich przekroczyła granicę rosyjsko-gruzińską^[8], inni zdołali dostać się na Krym, inni natomiast (nawet 60 tys.) zostali wzięci przez czerwonych do niewoli^[8][11].

Przekonani o rychłym załamaniu się Sił Zbrojnych Południa Rosji, dowódcy czerwonych nie podjęli próby przejścia przez Cieśninę Kerczeńską i rozbicia ich na Krymie natychmiast po ewakuacji z Noworosyjska (chociaż przejścia przez cieśninę broniły tylko nieznaczne siły pod dowództwem gen. Jakowa Słaszczowa). Zamiast tego przerzucili siły na wojnę z Polską. W efekcie biali pod dowództwem gen. Piotra Wrangla, który zastąpił Denikina na stanowisku głównodowodzącego, podjęli jeszcze jedną próbę reorganizacji swoich sił^[13].

Przypisy

Bibliografia

• P. Kenez, Red Advance, White Defeat. Civil War in South Russia 1919-1920, New Academia Publishing, Washington DC 2004, ​ISBN 0-9744934-5-7​.

• J.D. Smele, The „Russian” Civil Wars 1916-1926. Ten Years That Shook the World, Hurst&Company, London 2015, ​ISBN 978-1-84904-721-0​.