Opricznina

Zasięg działalności opriczniny

Opricznina, oprycznina[a] (ros. опричнина) – określenie okresu w historii Rosji (1565–1572) i polityki stosowanej w tym czasie przez cara Iwana IV Groźnego. Słowo pochodzi od słowa rosyjskiego opricz - oprócz, osobno. Głównym celem opriczniny było zdławienie wszelkiej opozycji wewnętrznej i umocnienie władzy carskiej. Polegała ona na wydzieleniu znacznej części państwa moskiewskiego spod władzy bojarów (pozostała im reszta zwana ziemszczyną) i poddaniu jej bezpośredniej władzy cara oraz terrorowi jego gwardzistów zwanych opricznikami.

Historia

Oprczynicy. Obraz Mikołaja Newrewa. Obraz przedstawia cara Iwana Groźnego (klęczy w centrum, z nożem w prawej dłoni) w otoczeniu opryczników. Miejsce na tronie, na rozkaz cara Iwana, zajmuje bojar Iwan Fiodorow, oskarżony przez opryczników o zamiar obalenia cara.
Iwan Groźny (klęczy z nożem) drwi z przywódcy bojarów Iwana Fiodorowa posadzonego na tronie w carskim przebraniu. Za chwilę Iwan zadźga nożem Fiodorowa. Obraz Mikołaja Newrewa

W okresie wyniszczającej Rosję wojny inflanckiej wojska polsko-litewskie pod komendą starosty różańskiego Stanisława Leśniowolskiego pobiły 19 sierpnia 1562 w bitwie pod Newlem księcia Andrzeja Kurbskiego. W 1564 roku, po kolejnej klęsce wojsk rosyjskich pod komendą Kurbskiego w bitwie pod Czaśnikami, car rozkazał wygnać księcia do Dorpatu. Kurbski przeciwstawił się jednak woli cara i zmienił front. 30 kwietnia 1564 roku przeszedł na stronę Polski i Litwy. Jego wojska razem z oddziałami polsko-litewskimi spustoszyły m.in. rosyjskie Wielkie Łuki. W konsekwencji tych wydarzeń car, podejrzewając również innych bojarów i wyższą szlachtę o zdradę, stworzył opriczninę.

Głównym celem opriczniny, oprócz zastraszenia ogółu ludności, była pacyfikacja wyższych warstw społecznych, potencjalnie nielojalnych wobec cara. Opricznicy zaangażowani byli m.in. w zabójstwa metropolity Filipa, arcybiskupów Pimena i Leonida. Jednym z zadań opriczników było również przeprowadzanie masowych deportacji ludności. Najsławniejszym ekscesem opriczniny jest zniszczenie buntującego się Nowogrodu Wielkiego (tzw. „Masakra nowogrodzka” 1570), który jako stolica dawnej Republiki Nowogrodzkiej i reprezentant tradycji plutokratycznych i republikańskich stanowił poważne zagrożenie dla autorytarnej władzy cara (zarówno polityczne, jak i ideologiczne).

Oprycznicy pochodzili głównie z niższych warstw społecznych (szczególnie z drobnej szlachty) lub byli obcymi najemnikami. Do ich zadań należało między innymi sianie terroru i zarządzanie ziemiami odebranymi bojarom. Do znanych opryczników należeli m.in. Aleksiej i Fiodor Basmanow oraz Skuratow zw. Maluta (teść późniejszego cara Borysa Godunowa). Późniejsze czystki wśród nielojalnych opriczników dotknęły również ich samych. Z rozkazu cara zamordowani, lub zamęczeni na śmierć, zostali m.in. książę Afanasij Wiaziemskij oraz obaj Basmanowowie.

Uwagi

  1. Wielki słownik ortograficzny PWN pod red. E. Polańskiego 2016, str. 812 podaje oba warianty hasła

Linki zewnętrzne

Bibliografia

Media użyte na tej stronie

Opritsjnina.png
Autor: Kjetil_r, Lokal_Profil, Licencja: CC BY 2.5
Russland under opritsjnina 1565-72