Opricznina

Zasięg działalności opriczniny

Opricznina, oprycznina^[a] (ros. опричнина) – określenie okresu w historii Rosji (1565–1572) i polityki stosowanej w tym czasie przez cara Iwana IV Groźnego. Słowo pochodzi od słowa rosyjskiego opricz - oprócz, osobno. Głównym celem opriczniny było zdławienie wszelkiej opozycji wewnętrznej i umocnienie władzy carskiej. Polegała ona na wydzieleniu znacznej części państwa moskiewskiego spod władzy bojarów (pozostała im reszta zwana ziemszczyną) i poddaniu jej bezpośredniej władzy cara oraz terrorowi jego gwardzistów zwanych opricznikami.

Historia

Iwan Groźny (klęczy z nożem) drwi z przywódcy bojarów Iwana Fiodorowa posadzonego na tronie w carskim przebraniu. Za chwilę Iwan zadźga nożem Fiodorowa. Obraz Mikołaja Newrewa

W okresie wyniszczającej Rosję wojny inflanckiej wojska polsko-litewskie pod komendą starosty różańskiego Stanisława Leśniowolskiego pobiły 19 sierpnia 1562 w bitwie pod Newlem księcia Andrzeja Kurbskiego. W 1564 roku, po kolejnej klęsce wojsk rosyjskich pod komendą Kurbskiego w bitwie pod Czaśnikami, car rozkazał wygnać księcia do Dorpatu. Kurbski przeciwstawił się jednak woli cara i zmienił front. 30 kwietnia 1564 roku przeszedł na stronę Polski i Litwy. Jego wojska razem z oddziałami polsko-litewskimi spustoszyły m.in. rosyjskie Wielkie Łuki. W konsekwencji tych wydarzeń car, podejrzewając również innych bojarów i wyższą szlachtę o zdradę, stworzył opriczninę.

Głównym celem opriczniny, oprócz zastraszenia ogółu ludności, była pacyfikacja wyższych warstw społecznych, potencjalnie nielojalnych wobec cara. Opricznicy zaangażowani byli m.in. w zabójstwa metropolity Filipa, arcybiskupów Pimena i Leonida. Jednym z zadań opriczników było również przeprowadzanie masowych deportacji ludności. Najsławniejszym ekscesem opriczniny jest zniszczenie buntującego się Nowogrodu Wielkiego (tzw. „Masakra nowogrodzka” 1570), który jako stolica dawnej Republiki Nowogrodzkiej i reprezentant tradycji plutokratycznych i republikańskich stanowił poważne zagrożenie dla autorytarnej władzy cara (zarówno polityczne, jak i ideologiczne).

Oprycznicy pochodzili głównie z niższych warstw społecznych (szczególnie z drobnej szlachty) lub byli obcymi najemnikami. Do ich zadań należało między innymi sianie terroru i zarządzanie ziemiami odebranymi bojarom. Do znanych opryczników należeli m.in. Aleksiej i Fiodor Basmanow oraz Skuratow zw. Maluta (teść późniejszego cara Borysa Godunowa). Późniejsze czystki wśród nielojalnych opriczników dotknęły również ich samych. Z rozkazu cara zamordowani, lub zamęczeni na śmierć, zostali m.in. książę Afanasij Wiaziemskij oraz obaj Basmanowowie.

Uwagi

Linki zewnętrzne

• Iwan IV Groźny i oprycznina

Bibliografia

• Encyklopedia Powszechna PWN. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1975
• Heller M.: Historia imperium rosyjskiego. Książka i Wiedza, Warszawa 2005 ISBN 83-05-13425-3