Orangutan

Orangutan
Pongo[1]
Lacépède, 1799[2]
Ilustracja
Przedstawiciel rodzaju – samiec orangutana borneańskiego (P. pygmaeus)
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Typ

strunowce

Podtyp

kręgowce

Gromada

ssaki

Podgromada

łożyskowce

Rząd

naczelne

Podrząd

wyższe naczelne

Infrarząd

małpokształtne

Parvordo

małpy wąskonose

Nadrodzina

człekokształtne

Rodzina

człowiekowate

Podrodzina

orangowate

Rodzaj

orangutan

Typ nomenklatoryczny

Pongo borneo Lacépède, 1799 (= Simia pygmaeus Linnaeus, 1760)

Synonimy
Gatunki

zobacz opis w tekście

Zasięg występowania
Mapa występowania
Borneo i Sumatra

Orangutan[7] (Pongo) – rodzaj dużego ssaka naczelnego z podrodziny orangowatych (Ponginae) w rodzinie człowiekowatych (Hominidae). IUCN wszystkie orangutany klasyfikuje jako krytycznie zagrożone[8][9][10].

Zasięg występowania i biotop

Lasy deszczowe na Borneo i Sumatrze[11][12][13].

Orangutany są małpami nadrzewnymi, spędzającymi na drzewach niemal całe życie, poruszając się między koronami metodą brachiacji. Prowadzą dzienny tryb życia, w nocy przesypiają około 12 godzin (co jest związane z jej długością na obszarach przyrównikowych). Grupy rodzinne tworzy samica.

Taksonomia

Populacje orangutanów z Borneo i Sumatry przez długi czas klasyfikowano jako podgatunki, jednak później podniesiono je do rangi odrębnych gatunków: orangutana borneańskiego (Pongo pygmaeus) i orangutana sumatrzańskiego (Pongo abelii) oraz orangutana tapanulijskiego (Pongo tapanuliensis) nieco mniejszego i jaśniejszego, z białymi włosami na talerzach policzkowych. Orangutana borneańskiego prymatolodzy dzielą na trzy podgatunki: orangutana sarawaskiego P. p. pygmaeus występującego w północno-zachodniej części wyspy, orangutana wschodnioborneańskiego P. p. morio spotykanego na północnym wschodzie (w malezyjskiej prowincji Sabah) i na wschodzie, oraz orangutana centralnoborneańskiego P. p. wurmbii, żyjącego w centralnej i południowej części indonezyjskiego Kalimantanu). Z kolei orangutany występujące na południe od jeziora Toba na Sumatrze są w odrębnym gatunku Pongo tapanuliensis (bliżej spokrewnionym z orangutanami z Borneo niż z pozostałymi sumatrzańskimi populacjami)[14].

Etymologia

  • Pongo: nazwa mpongi oznaczająca w bantu (Kongo) dużą małpę człekokształtną; Lacépède użył tej nazwy na określenie orangutana[15]; Palmer sugeruje również że jest to rodzima nazwa z Borneo[16].
  • Lophotus: gr. λοφωτος lophōtos „czubaty, grzebieniasty”, od λοφος lophos „czub, grzebień”[17]. Nowa nazwa dla Pongo Lacépède, 1799.
  • Faunus: w mitologii rzymskiej Faun lub Faunus był bogiem płodności, lasów górskich, opiekunem pasterzy, darzący płodnością ich stada, nauczycielem upraw roli[18]. Gatunek typowy: Simia satyrus Linnaeus, 1766 (= Simia pygmaeus Linnaeus, 1760); młodszy homonim Faunus de Montfort, 1810 (Mollusca).
  • Macrobates: μακρος makros „długi”; βατης batēs „piechur”, od βατεω bateō „stąpać”, od βαινω bainō „chodzić”[19]. Nowa nazwa dla Pongo É. Geoffroy Saint-Hilaire, 1812 (= Pongo Lacépède, 1799).
  • Satyrus: gr. σατυρος saturos „satyr”[20]. Gatunek typowy: Satyrus rufus Lesson, 1840 (= Simia pygmaeus Linnaeus, 1760); młodszy homonim Satyrus Oken, 1816 (Hylobatidae).

Podział systematyczny

Do rodzaju należą występujące współcześnie gatunki[11][7]:

Rodzaj obejmuje również pięć wymarłych gatunków, żyjących w plejstocenie na obszarze dzisiejszych Chin, Wietnamu, Sumatry i Jawy: Pongo weidenreichi, Pongo palaeosumatrensis, Pongo javensis, Pongo duboisi i Pongo devosi[21].

Charakterystyka

Spędzają najwięcej czasu na drzewach spośród małp człekokształtnych. Orangutany są małpami o długich rękach (rozstaw ramion do 225 cm) i krótkich nogach. Włosy długie, czerwonawe, rzadziej brązowe. Twarz naga, u samców występują szerokie talerze policzkowe; uszy małe przylegające. Kciuk i paluch krótkie, pozostałe palce długie.

Długość ciała samic 68–85 cm, samców 94–99 cm; masa ciała samic 30–45 kg, samców 30–85 kg[12].

Małpy te dożywają w stanie dzikim 35–40 lat, w niewoli do ponad 60 lat[22]. Ciąża trwa 260–270 dni, rodzi się z reguły jedno młode o masie urodzeniowej 1200–1600 g[22]. Matki opiekują się potomstwem przez 6–8 lat, dojrzałość płciowa jest osiągana w wieku 10–12 lat.

Tryb życia

Jak inne małpy człekokształtne, orangutany są wysoce inteligentnymi zwierzętami. W połowie lat 90. XX wieku odkryto, że w jednej z populacji orangutanów osobniki regularnie posługują się narzędziami przy zdobywaniu pożywienia – odkrycia takiego dokonała wcześniej w latach 60. Jane Goodall, badając szympansy. Fakt ten został opisany w 2003 roku w periodyku Science. Orangutany są najmniej agresywnymi małpami i charakteryzują się przyjaznym nastawieniem. Notuje się również, że dzikie orangutany odwiedzają prowadzone przez ludzi ośrodki adaptacyjne dla osieroconych orangutanów, nawiązując z małymi kontakt i prawdopodobnie pomagając im w powrocie do życia w naturze.

Występują dwa rodzaje samców (tzw. bimorfizm): samce dominujące, posiadające talerze policzkowe, rodzaj skórnych, dyskowatych tworów oraz samce niższej rangi, bez takich talerzy. Samce dominujące obejmują w posiadanie rozległe rewiry; charakterystycznym głosem oznaczają posiadany teren i przyzywają samice, które zajmują na ich terenie własne, odrębne rewiry. Mają monopol na dostęp do samic ze swojego rewiru, jednak z uwagi na brak zorganizowanego stada i rozproszenie terytorialne osobników monopol ten jest nierzadko naruszany[23].

Młoda samica Pongo pygmaeus

Pożywienie

Orangutany żywią się głównie owocami, liśćmi, termitami i owadami oraz jajami ptaków.

Zagrożenia

Orangutany są gatunkami krytycznie zagrożonymi[8][9][10]. Liczbę dziko żyjących orangutanów szacuje się na 45–69 tysięcy na Borneo (P. pygmaeus) i 7300 na Sumatrze (P. abelii; 2005)[24]. Niszczenie ich środowiska naturalnego przez wyręby i wypalanie lasów oraz działalność wydobywczą nasiliło się szczególnie w ciągu ostatniego dziesięciolecia. Większość z tych działań jest nielegalna, a dochodzi do niej w 37 z 41 parków narodowych, które oficjalnie są wyłączone z gospodarki leśnej i górnictwa[25]. Poważnym problemem jest także uprowadzanie młodych na sprzedaż, co wiąże się zwykle z zabijaniem matek.

Badaczem szczególnie zasłużonym w ochronie gatunku jest Birute Galdikas.

Przypisy

  1. ↑ Pongo, [w:] Integrated Taxonomic Information System [online] (ang.).
  2. ↑ Tableau des divisions, sous-divisions, ordres et genres des mammifères. W: B.G. de Lacépède: Discours d’ouverture et de clôture du cours d’histoire naturelle, des animaux vertébrés et a sang rouge, Donné dans le Muséum national d’Histoire Naturelle, L’an 6 de la république. Paris: Plassan, 1799, s. 4. (fr.).
  3. ↑ J.G. Fischer von Waldheim: Zoognosia tabulis synopticis illustrata: in usum praelectionum Academiae imperialis medico-chirugicae mosquensis edita. Cz. 2. Mosquae: Typis Nicolai S. Vsevolozsk, 1813, s. 548. (łac.).
  4. ↑ L. Oken: Lehrbuch der Naturgeschichte. T. 3: Zoologie. Cz. 2. Jena: August Schmid, 1816, s. 1227. (niem.).
  5. ↑ G.J. Billberg: Synopsis Faunae Scandinaviae. T. 1. Cz. 1: Mammalia. Holmiae: Ex officina typogr. Caroli Deleen, 1827, s. Tab. A. (łac.).
  6. ↑ R.P. Lesson: Species des mammifères bimanes et quadrumanes; suivi d’un mémoire sur les Oryctéropes. Paris: J.B. Baillière, 1840, s. 39. (fr.).
  7. ↑ a b Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 54. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
  8. ↑ a b M.G. Nowak i inni, Pongo tapanuliensis, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2017 [online], wersja 2018-02 [dostęp 2019-02-24] (ang.).
  9. ↑ a b I. Singleton i inni, Pongo abelii, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2018 [online], wersja 2018-2 (poprawiona) [dostęp 2019-02-24] (ang.).
  10. ↑ a b M. Ancrenaz i inni, Pongo pygmaeus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2018 [online], wersja 2018-2 (poprawiona) [dostęp 2019-02-24] (ang.).
  11. ↑ a b C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 270. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).
  12. ↑ a b E.A. Williamson, F.G. Maisels, C.P. Groves, B.I. Fruth, T. Humle, F.B. Morton, M.C. Richardson, A.E. Russon & I. Singleton: Family Hominidae (Great Apes). W: R.A. Mittermeier, A.B. Rylands & D.E. Wilson (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 3: Primates. Barcelona: Lynx Edicions, 2013, s. 844–846. ISBN 978-84-96553-89-7. (ang.).
  13. ↑ D.E. Wilson & D.M. Reeder (red. red.): Genus Pomgo. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2020-11-08].
  14. ↑ Alexander Nater i in.. Morphometric, behavioral, and genomic evidence for a new orangutan species. „Current Biology”. 27 (22), s. 3487–3498.e10, 2017. DOI: 10.1016/j.cub.2017.09.047. (ang.). 
  15. ↑ Pongo. Online Etymology Dictionary. [dostęp 2020-11-12]. (ang.).
  16. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 556.
  17. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 384.
  18. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 284.
  19. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 951.
  20. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 619.
  21. ↑ Terry Harrison, Changzhu Jin, Yingqi Zhang, Yuan Wang i Min Zhu. Fossil Pongo from the Early Pleistocene Gigantopithecus fauna of Chongzuo, Guangxi, southern China. „Quaternary International”. 354, s. 59–67, 2014. DOI: 10.1016/j.quaint.2014.01.013. (ang.). 
  22. ↑ a b Dżungla. Warszawa: "Świat Książki", 1997, s. 60. ISBN 83-7129-804-8.
  23. ↑ Jerzy A. Kowalski: Homo eroticus. Opole: Wydawnictwo IBS, 2011, s. 19-20, seria: Eros i logos. ISBN 978-83-931776-0-8.
  24. ↑ Caldecott & Miles, 2005
  25. ↑ The Last Stand of the Orangutan – raport ONZ (format pdf)

Bibliografia

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Wikispecies-logo.svg
Autor: (of code) -xfi-, Licencja: CC BY-SA 3.0
The Wikispecies logo created by Zephram Stark based on a concept design by Jeremykemp.
Mapa distribuicao pongo.png
Range of the two orangutan species.
Orangután male.jpg
Autor: Samuel Luna from Toluca, Mexico, Licencja: CC BY 2.0
Orangután
Pongo pygmaeus (orangutang).jpg
(c) I, Malene, CC BY 2.5
Orangutan in Aalborg Zoo, Denmark