Orawa (region)

Orawa

Orava

Herb
(c) Kristo, CC-BY-SA-3.0
Państwa	Słowacja  Polska

Obszar Orawy (bez okolic Mędralowej) przyłączony do Polski w 1938 na mapie topograficznej WIG z 1939

Narodowości na Orawie w 1931 r. według pisma „Ziemia”

Komitat Orawski w granicach Królestwa Węgierskiego

Herb Komitatu Orawskiego

Orawa (słow. Orava, węg. Árva, niem. Arwa) – kraina historyczna w Europie Środkowej w dorzeczu rzeki Orawy. Nazwa regionu „Orawa” pochodzi od nazwy jednoimiennej rzeki, a jej źródłosłów nie został dotychczas jednoznacznie zdefiniowany.

Granice i terytorium

Powierzchnia Orawy wynosi ok. 1900 km². Jej granice, uformowane w trakcie kilkuwiekowej działalności osadniczej, prawie w całości wyznaczają wybitne formy ukształtowania terenu:

• od północy – grzbiet wododziałowy Karpat Zachodnich w obszarze Beskidu Żywieckiego (w tym i Pasma Babiogórskiego);
• od wschodu – dalszy ciąg wspomnianego wyżej działu wodnego, biegnącego grzbietem tzw. Pasma Podhalańskiego i dalej w przybliżeniu linią wododziału Orawy i Dunajca w poprzek Kotliny Orawsko-Podhalańskiej po Tatry Zachodnie;
• od południa – Tatry Zachodnie, Góry Choczańskie i tzw. Szypska Fatra (należąca już do Wielkiej Fatry);
• od zachodu – grzbiety Małej Fatry i Beskidu Żywieckiego (wg podziałów słowackich Gór Kisuckich i fragmentarycznie Beskidów Orawskich).

Osią tak wyznaczonego obszaru, leżącą w linii pd.-zach. - pn.-wsch., jest rzeka Czarna Orawa od źródeł po Jezioro Orawskie, a następnie wypływająca z niego rzeka Orawa po jej ujście do Wagu. Ta druga rozdziela m.in. leżące praktycznie w całości w granicach historycznej Orawy pasma Magury Orawskiej i Skoruszyńskich Wierchów.

Na północnym zachodzie i na północy Orawa graniczy z Żywiecczyzną, a na wschodzie z Podhalem, będącymi częściami Małopolski. Na południu sąsiaduje z Liptowem, a na zachodzie z Kysucami.

Orawa tradycyjnie dzielona jest na Górną i Dolną. Granica między nimi biegnie mniej więcej wzdłuż linii Sucha Góra – Twardoszyn – Magura Orawska.

Przeważająca część Orawy znajduje się obecnie w granicach Słowacji, natomiast jej północno-wschodnia część należy do Polski. Głównymi miejscowościami części polskiej są Jabłonka i Lipnica Wielka, zaś na Słowacji: Dolný Kubín, Trzciana, Namiestów, Twardoszyn, a także ośrodki wypoczynkowe: Zuberzec i Orawice.

Polska część Orawy (Kotliny Orawskiej) od północy i zachodu ograniczona jest pasmem Beskidu Żywieckiego i obejmuje zachodni skrawek Kotliny Orawsko-Nowotarskiej. Wschodnia granica Orawy przebiega generalnie wzdłuż europejskiego działu wodnego, rozdzielającego zlewiska Morza Bałtyckiego i Morza Czarnego, jednak niewielki skrawek północno-wschodni tej krainy leży w dorzeczu Czarnego Dunajca i jest przezeń odwadniany do Wisły, a z nią do Bałtyku^[1]. Kotlina Orawska tworzy największy w Polsce region należący do zlewiska Morza Czarnego (poprzez Czarną Orawę, Wag i Dunaj).

Narodowości na Orawie

Część polska zamieszkana jest przez Polaków i niewielką mniejszość słowacką, natomiast część słowacka przez Słowaków, a także niewielką mniejszość czeską i polską (ta ostatnia zamieszkuje powiat namiestowski i twardoszyński).

Teren polskiej Orawy był jednorodny etnicznie – został zasiedlony przez polskich osadników z Małopolski nizinnej i Żywiecczyzny; w osadnictwie brała też w niewielkim zakresie udział ludność wołoska^[2].

Do końca XIX wieku mieszkańcy Orawy nie mieli świadomości etnicznej ani narodowej^[3]. Twierdzenie to zdecydowanie neguje ks. Ferdynanda Machay w swoim pamiętniku "Moja droga do Polski", który w odniesieniu do roku 1910 twierdzi zupełnie coś innego. W następujący sposób opisuje sytuację narodowościową w Jabłonce i w okolicznych miejscowościach: "Trzeba bowiem wiedzieć, że nasi górale w okręgach Trzciana i Namiestów byli głęboko przekonani, - choć mylnie - , że są Słowakami. I kiedy się nasz ruch rozpoczął (1910), myśl polityczna słowacka święciła u nas swe zupełne zwycięstwo. Naprawdę, co to za straszna ironia losu, że 2 1/2 milionowy naród słowacki na skrawkach polskiej ziemi miał tak silne gniazdo! (...) Nawet małe dzieci wrzeszczały hasło ks. Hlinki: 'Za tu našu slovenčinu'!"^[4] Do 1918 Orawa należała do Królestwa Węgier. Według spisu z 1910 mieszkało tam 72 125 osób:

• 59 096 Słowaków,
• 16 131 Polaków,
• 2000 Węgrów,
• 1518 Niemców.

Konflikt o Orawę i podział terytorium

Po I wojnie światowej wybuchł spór pomiędzy Polską a Czechosłowacją o przynależność regionu. Generalny podział narodowościowy był taki, że w Górnej Orawie zamieszkiwała ludność polska, a w Dolnej – słowacka. Planowany plebiscyt nie odbył się, gdyż Polska podczas wojny z bolszewikami zgodziła się na podział bez pytania zainteresowanej ludności o zdanie – Rzeczypospolitej przypadło 12 wsi w Górnej Orawie. W 1924 dokonano wymiany terytoriów – Polska otrzymała resztę wsi Lipnica Wielka (część wsi należała już do Polski), a w zamian oddała wsie Głodówka i Sucha Góra.

W 1938 r. rząd Polski, wykorzystując osłabienie Czechosłowacji po układzie monachijskim, zwrócił się do Pragi z ultimatum o oddanie czterech niewielkich fragmentów terytorium Orawy – m.in. wsi przekazanych Czechosłowacji przez Polskę w 1924 r. (Sucha Góra, Głodówka), fragmentu gminy Trzciana sąsiadującego z wsią Lipnica Wielka (las Krywań oraz pastwisko i las Osadzka), części terytorium miejscowości Bobrów (fragment zachodniego stoku góry Krywań) i Orawskiej Półgóry (Dolina Jałowca od przełęczy Głuchaczki do przełęczy Jałowieckiej z uroczyskiem Jałowiec i południowym stokiem Mędralowej; nową granicę wyznaczał potok Półgórzanka (zmiana ta podyktowana była przebiegiem polskiego szlaku turystycznego, który przed korektą, podobnie jak dziś, prowadził w kierunku Babiej Góry przez terytorium czechosłowackie). Tereny te pozostały w granicach Rzeczypospolitej niecały rok – po wybuchu II wojny światowej objęła je Słowacja (21 listopada 1939 na mocy porozumienia z Hitlerem zajęła ona cały obszar historycznej Orawy). W 1945 r. weszły one w granice Czechosłowacji.

Granicę między Polską a Czechosłowacją określiła umowa zawarta 13 czerwca 1958 r.^[5]

Dawne przejścia graniczne

Do czasu wejścia Polski i Słowacji do układu z Schengen (21 grudnia 2007) istniało na Orawie pięć przejść granicznych (w kolejności od zachodu na wschód): Ujsoły-Novoť, Korbielów-Oravská Polhora, Winiarczykówka-Bobrov, Chyżne-Trstená, Chochołów-Suchá Hora.

Polskie miejscowości należące do Orawy

• Bukowina-Osiedle
• Chyżne
• Harkabuz
• Jabłonka
• Kiczory
• Lipnica Mała
• Lipnica Wielka
• Orawka
• Piekielnik
• Podsarnie
• Podszkle
• Podwilk
• Zubrzyca Dolna
• Zubrzyca Górna

Przypisy

Bibliografia

• Ładygin Zbigniew: 7 dni na Orawie Polskiej. Przewodnik turystyczny. Wydawnictwo PTTK „Kraj”, Warszawa-Kraków 1985;
• Matuszczyk Andrzej: Orawa i Pasmo Podhalańskie. Przewodnik monograficzny. Wydawnictwo Górskie, Poronin 1993
• Medzihradský Vlado: Orava. Turistický sprievodca. Šport, slovenské telovýchovné vydavateľstvo, Bratislava 1982;

• Orava. Beskid Żywiecki. Turistická mapa 1: 50 000, 3. vydanie, VKÚ harmanec 2001, ISBN 80-8042-246-X.

Linki zewnętrzne

• Zdjęcia Orawy
• „Orawa”: kwartalnik Towarzystwa Przyjaciół Orawy. (djvu) ISSN 1233-4200
• „Rocznik Orawski” (OPE Zubrzyca Górna). (djvu) ISSN 1429-2637
• Spisz i Orawa: zbiór artykułów / pod red. Tadeusza M. Trajdosa. – Kraków, 1995. – ISBN 83-904802-0-4 (djvu)
• Orawski Park Etnograficzny
• Orawa Polska. Problemy geograficzno-polityczne i społeczne
• Gwary Polskie – Orawa
• Orawa, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 2: Januszpol – Wola Justowska, Warszawa 1902, s. 414 .
• Spisz i Orawa – początek drogi do Polski
• Polskie miejscowości należące do Orawy
• Dziedzictwo kulturowe kościoła św. Jana Chrzciciela w Orawce