Ordowik

Ordowik (ang. Ordovician)

• w sensie geochronologicznym – drugi okres ery paleozoicznej. Trwał około 42 miliony lat (od 485,4 ± 1,9 do 443,4 ± 1,5 milionów lat temu). Ordowik dzieli się na trzy epoki: ordowik wczesny, ordowik środkowy i ordowik późny.

• w sensie chronostratygraficznym – drugi system eratemu paleozoicznego, wyższy od kambru, niższy od syluru. Dzieli się na trzy oddziały: ordowik dolny, ordowik środkowy i ordowik górny. Międzynarodowy stratotyp granicy kambr/ordowik znajduje się na Green Point (zachodnie wybrzeże Nowej Fundlandii, Kanada). Dolna granica ordowiku oparta jest o pierwsze pojawienie się konodonta Iapetognathus fluctivagus Nicoll et al., 1999.

System ordowicki wydzielił Charles Lapworth w 1879 roku, kończąc spór między Adamem Sedgwickiem a Roderickiem Murchisonem o warstwy graniczne kambru i syluru. Nazwa pochodzi od dawnego celtyckiego plemienia Ordowików zamieszkującego północną Walię.

Geologia

Stratygrafia ordowiku bazuje na konodontach, graptolitach (zwłaszcza w osadach głębokomorskich) i na trylobitach (w osadach płytkomorskich). Wśród graptolitów dendroidy są istotne stratygraficznie w dolnym ordowiku, a graptolity właściwe w środkowym i górnym ordowiku. Pomocniczo używa się w datowaniach skał także ramienionogów. Przez większość okresu trwała transgresja oceanów i poziom oceanów był jednym z najwyższych (według niektórych danych – najwyższy) w historii Ziemi. Pod koniec ordowiku nastąpiło zlodowacenie części Gondwany, zwłaszcza obecnej północnej Afryki i półwyspu Arabskiego. Spowodowane to było przesunięciem się części Gondwany nad biegun południowy. Zlodowacenia doprowadziły do obniżenia się poziomu mórz. W tym okresie miało miejsce nasilenie orogenezy kaledońskiej.

Flora

Oprócz morskich glonów pojawiają się glony słodkowodne. Prawdopodobnie w tym okresie powstają pierwsze grzyby lądowe i rośliny lądowe, określane nieformalną nazwą psylofity. Najstarszą znaną rośliną telomową jest ryniofit kuksonia (Cooksonia) z ludlowu Anglii i Walii.

Fauna

Ordowickie trylobity z gatunku Asaphus kowalewskii

Wśród bezkręgowców najliczniejsze były trylobity, które zwłaszcza we wczesnym ordowiku kontynuowały swój szczyt rozwoju. Z ordowiku znany jest największy trylobit w historii – Isotelus rex o długości około 72 cm – jednak większość gatunków ma typowe rozmiary kilku-kilkunastu centymetrów. W tym okresie dochodzi do wielkiego rozwoju graptolitów, zarówno bentonicznych dendroidów jak i nowo powstałych we wczesnym ordowiku planktonicznych graptolitów właściwych. Te ostatnie w środkowym i późnym ordowiku są dominującą grupą wśród graptolitów. Równie duży rozwój przechodzą w ordowiku zwierzęta konodontonośne, które stają się powszechne we wszystkich środowiskach morskich. Bardzo liczne były także ramienionogi, zarówno bezzawiasowe, jak i zawiasowe (zwłaszcza rząd Orthida) ze skorupkami zbudowanymi z węglanu wapnia. Ramienionogi zawiasowe zaczynają zdecydowanie przeważać nad bezzawiasowymi od późnego ordowiku. Bardzo szybką radiację oraz wielki wzrost liczebności odnotowuje się u łodzikowatych, które w tym okresie przeszły szczyt swego rozwoju. Szczególnie ważna była wtedy podgromada Endoceratoidea i rząd Orthocerida. Największe ówczesne łodzikowate miały muszle dochodzące do 9 metrów długości. Większość łodzikowatych z ordowiku miała muszle o kształcie lekko zwężającej się prostej rurki. Wielki rozwój nastąpił u cystoidów, które były wówczas głównymi przedstawicielami szkarłupni. Dość często spotykane są gąbki, zwłaszcza o szkielecie krzemionkowym, oraz ślimaki i małżoraczki. Również hiolity i jednotarczowce były dość pospolite, choć obserwuje się spadek ich liczebności w porównaniu do kambru.

W ordowiku pojawiło się wiele nowych grup fauny bezkręgowej, choć nie osiągnęły one wówczas znaczącej liczebności: mszywioły, liliowce, jeżowce, wężowidła, rozgwiazdy i wielkoraki. Liliowce miały pewne znaczenie skałotwórcze, tworząc wapienie krynoidowe. W tym okresie powstały pierwsze niewątpliwe koralowce, w tym pierwsi przedstawiciele rzędów: Rugosa i Tabulata, bardzo istotnych w późniejszych okresach. Rugozy (zwane koralowcami czteropromiennymi), a zwłaszcza tabulaty szybko stały się pospolite już w ordowiku środkowym i zaczęły budować pierwsze rafy koralowe, choć niedużych rozmiarów. Inną nowo powstałą w ordowiku grupą zwierząt były stromatoporoidy, zazwyczaj zaliczane do gąbek wapiennych. Stały się one dość liczne już w tym okresie i razem z koralowcami budowały rafy.

Rozwijały się również grupy powstałe w kambrze, które nie osiągnęły znacznej różnorodności czy liczebności w ordowiku, przede wszystkim małże, ale także pierwotniaki reprezentowane przez otwornice aglutynujące oraz krzemionkowe radiolarie.

Kręgowce. W ordowiku rozwijały się różne grupy bezżuchwowców, zwłaszcza formy opancerzone określane jako ostrakodermy. Zasiedlały one zarówno przybrzeżne wody morskie, jak i akweny słodkowodne. Istnieją również doniesienia o bardzo niekompletnych szczątkach ryb, jednak jak dotychczas przynależność tych znalezisk do ryb nie została powszechnie zaakceptowana.

Pod koniec ordowiku nastąpiło masowe wymieranie zwierząt (tzw. wymieranie ordowickie), prawdopodobnie związane z gwałtownymi przemianami środowiskowymi.

Ordowik na ziemiach Polski

• Sudety: powstają w warunkach morskich mułowce i iłowce, przeobrażone później w łupki i fyllity oraz znaczne wylewy law podmorskich przeobrażone następnie w zieleńce. Podrzędnie występują także wapienie. Skały takie tworzą znaczną część Gór Kaczawskich i Pogórza Kaczawskiego oraz Przedgórza Sudeckiego, czyli tzw. metamorfiku kaczawskiego. Niezmetamorfizowane piaskowce ordowiku znane są z Gór Bardzkich. Być może skały metamorficzne wieku ordowickiego występują w Rudawach Janowickich i Lasockim Grzbiecie, czyli we wschodniej osłonie granitu karkonoskiego.
• Różne niezmetamorfizowane morskie utwory (zlepieńce, piaskowce, wapienie i przede wszystkim iłowce i mułowce) występują w Górach Świętokrzyskich.

Zobacz też

• tabela stratygraficzna

Przypisy

Bibliografia

• Włodzimierz Mizerski, Stanisław Orłowski, 2005: Geologia historyczna dla geografów. PWN
• Stanisław Orłowski, Michał Szulczewski, 1990: Geologia historyczna. Wydawnictwa Geologiczne.

Linki zewnętrzne

• ICS-Chart/Time Scale (ang.). Międzynarodowa Komisja Stratygrafii. [dostęp 2015-08-28].
• Ronald Blakey: Late Ordovician (450 Ma). W: Mollewide Plate Tectonic Maps [on-line]. Colorado Plateau Geosystems, Inc.. [dostęp 2015-08-28].
• Ronald Blakey: Middle Ordovician (470 Ma). W: Mollewide Plate Tectonic Maps [on-line]. Colorado Plateau Geosystems, Inc.. [dostęp 2015-08-28].