Orlice

Orlice – nowela Kazimierza Przerwy-Tetmajera, opublikowana w roku 1904 w drugim tomie cyklu Na skalnym Podhalu[1][2].

Fabuła

Stary Kuba Kopiński, biedny gospodarz z Poronina, miał trzy córki: Różę (dwudziestolatkę), Ulkę (rok młodszą) i Wiktę (siedemnastolatkę). Jego żona (z domu Capkówna) zmarła przy porodzie. Ponieważ jego niewielkie grunta orne znajdowały się na terenie zalewowym, zwano go Wodnym Kubą, a wszyscy czworo często przymierali głodem. Pewnego dnia na jesieni Kuba postanowił porzucić gospodarstwo i udać się z córkami w Tatry. Przeprawili się przez Wschodnie Żelazne Wrota, po czym urządzili sobie kryjówkę w kolebie blisko Stawku pod Kościołkiem i zajęli się zbójnictwem. Dokonywali kradzieży i rozbojów, niekiedy połączonych z morderstwami; chociaż Wikta okazała się mało przydatna, Ulka przejawiła znaczny talent do włamań, a Róża szybko rozsmakowała się w przemocy i zaczęła przewodzić napadom. Późną jesienią, przy ciężkim załamaniu pogody, pewien strzelec ze Sławkowa wytropił rodzinę po śladach na śniegu, ale zasnął z zimna i wyczerpania, a zbójniczki obezwładniły go. Kuba zamierzał wykorzystać jeńca do pomocy przy przenoszeniu zgromadzonych łupów poza grań, kiedy jednak udał się na rekonesans, jego córki posprzeczały się ostro o związanego, ponieważ niespodziewanie poczuły chęć wykorzystania go seksualnie; w wynikłej szarpaninie Róża roztrzaskała bezbronnemu czaszkę o skałę. Ojciec rodziny, zastawszy tę scenę, doznał napadu histerycznego śmiechu. Następnie rozkazał córkom spakować zagrabione dobra i wyruszyć w drogę. Planował udać się na północ od Podhala, poza Obidową, zakupić ziemię i zostać szanowanym gospodarzem[1][3].

Odbiór

Zagadnienie zbójniczek nie doczekało się dotychczas obszerniejszego opracowania przez badaczy literatury, oprócz Orlic niewiele utworów poświęconych tej tematyce ma realną wartość artystyczną. Według wszelkiego prawdopodobieństwa nurty epoki i własna wyobraźnia autora odegrały dużo większą od opowieści górali podhalańskich rolę w konstrukcji fabuły, inaczej niż w przypadku większości nowel z cyklu[3][4]. Tytuł służy zwięzłej charakteryzacji bohatera zbiorowego[5]. Utwór cechuje się perwersją i brutalnością[3], a jego bohaterki (zwłaszcza Róża) są uznawane za skrajnie zdeprawowane, pomimo racjonalnego osadzenia ich rysu charakterologicznego w realiach epoki[6]. Można jednak usprawiedliwiać je koniecznością życiową, wskazując również na cechy powszechnie uznawane za pozytywne, jakimi wykazywały się przez cały czas trwania akcji dzieła[5]. Istnieje ponadto interpretacja, według której bezsensowny mord dokonany przez córki miałby ucieszyć Kubę. Nowela nawiązuje do koncepcji aktywizmu biologicznego i nie zawiera morału[6].

Osobnym zagadnieniem są wykorzystane w fabule wątki taternickie – według Jacka Kolbuszewskiego utwór wypełnia lukę polegającą na pozornej nieobecności tematyki ściśle wspinaczkowej w twórczości Tetmajera[7]. Także Józef Nyka wzmiankuje o tym w rozdziale swojego przewodnika poświęconym Żelaznym Wrotom, wykorzystując cytat z Orlic do ostrzeżenia przed znacznymi trudnościami trasy na odcinku zwanym Gerlachowskimi Spadami[a][8].

Uwagi

  1. ↑ „Ej! Kiela tys to hań przepaść!” – wołała Róża. „Tak sie mi widzi, ze juz nóg ni mam! Jakobyk leciała w powietrzu!” – wtórowała jej Wikta – „Dzier-zcie sie! dzier-zcie sie! – napominał je Kuba – Bo wtora by haw durkła dołu, na prag sie zetre!”

Przypisy

  1. ↑ a b Orlice, [w:] Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Na Skalnym Podhalu T. 2, Warszawa 1904.
  2. ↑ Tetmajer Kazimierz Przerwa, z-ne.pl [dostęp 2020-06-09].
  3. ↑ a b c Michał Jagiełło, Zbójnicka sonata, Warszawa 2003, s. 142, 144.
  4. ↑ Magdalena Sadlik, Kobiece kreacje Tetmajerowskie, [w:] Mity i rzeczywistość zbójnictwa na pograniczu polsko-słowackim w historii, literaturze i kulturze, Nowy Targ 2007, s. 281, 282.
  5. ↑ a b Katarzyna Sicińska, Tytuły utworów w cyklu „Na skalnym Podhalu” Kazimierza Tetmajera, „Onomastica”, 2019.
  6. ↑ a b Daria Adamowicz, Yulia Anisimovets, Olga Taranek, "Gorsza" kobieta: dyskursy, inności, samotności, szaleństwa, Sutoris, 2008, ISBN 978-83-61101-11-6 [dostęp 2020-06-09] (pol.).
  7. ↑ http://muzeumtatrzanskie.pl/wp-content/uploads/2016/12/Michal_Jagiello_-_Kazimierz_Tetmajer.pdf
  8. ↑ Józef Nyka, Tatry Słowackie, Latchorzew 2017, s. 93.