Orlik pospolity

Orlik pospolity
Ilustracja
Systematyka[1][2]
Domenaeukarionty
Królestworośliny
Podkrólestworośliny zielone
Nadgromadarośliny telomowe
Gromadarośliny naczyniowe
Podgromadarośliny nasienne
Nadklasaokrytonasienne
KlasaMagnoliopsida
Nadrządjaskropodobne
Rządjaskrowce
Rodzinajaskrowate
Rodzajorlik
Gatunekorlik pospolity
Nazwa systematyczna
Aquilegia vulgaris L.
Sp. pl. 1:533. 1753

Orlik pospolity (Aquilegia vulgaris L.) – gatunek rośliny z rodziny jaskrowatych. Pochodzi z Europy i z Afryki Północnej[3]. Rośnie zwykle na terenach podgórskich i górskich, w Alpach sięgając po piętro subalpejskie. W Dolnej Engadynie dochodzi wyjątkowo do wysokości 2150 m n.p.m.[4] Występuje również w stanie dzikim w Polsce, jest niezbyt pospolity[5]. Rośnie na rozproszonych stanowiskach zarówno na niżu, jak i w górach, najwyżej sięga w Tatrach[6]. Pochodzi też od niego wiele mieszańców uprawianych jako rośliny ozdobne[3].

Morfologia

Łodyga
Zwykle rozgałęziona, osiąga wysokość do 1 m, przy czym najczęściej od 30 do 60 cm. Owłosiona, czasem gruczołowato, o skąpym ulistnieniu. Pod ziemią roślina posiada krótkie i grube kłącze.
Liście
Podwójnie trójsieczne, odziomkowe na długich ogonkach lub trójwrębne, brzegiem karbowane, od spodu sinawe. Liście łodygowe mniejsze, o krótkich ogonkach, słabo wcinane[6].
Kwiaty
Fioletowe (bardzo rzadko w naturze białe lub różowe – oddzielne podgatunki), osadzone są na długich szypułkach, z właściwą dla orlików hakowato zagiętą ostrogą. Okwiat złożony z pięciu części bezostrogowych i pięciu zaopatrzonych w ostrogi. Części kielicha długości do 2,5 cm, szybko opadają. Płatki korony długości do 3 cm. Wewnątrz kwiatu 5–6 owłosionych słupków i liczne, również owłosione pręciki.
Owoc
Mający długość ok. 3 cm mieszek z dzióbkiem, zawierający czarne i lśniące nasiona.

Biologia i ekologia

Trzmiel podczas zapylania kwiatu orlika pospolitego

Bylina, hemikryptofit. Kwitnie między majem a lipcem. Kwiaty zapylane są przeważnie przez trzmiele[6]. Cała roślina jest lekko trująca. Przy doustnym spożyciu powoduje odurzenie, omdlenia, zwężenie źrenic, biegunkę i trudności w oddychaniu[7].

Siedliskiem są widne lasy liściaste i niezbyt wilgotne zarośla. Dobrze czuje się na glebach żyznych. Preferuje podłoże wapienne[4]. Lubi stanowiska półcieniste lub słoneczne[7].

Systematyka, zmienność i nomenklatura

Nazwa naukowa rodzaju pochodzi od łacińskiego słowa aquila – orzeł, ponieważ ostroga orlika przypomina szpon orła.

Gatunek wykazujący dużą zmienność, niektóre opracowania wyróżniają liczne podgatunki[3]:

  • Aquilegia vulgaris L. subsp. vulgaris – podgatunek typowy,
  • Aquilegia vulgaris L. subsp. ballii (Litard. & Maire) Dobignard,
  • Aquilegia vulgaris L. subsp. cossoniana (Maire & Sennen) Dobignard,
  • Aquilegia vulgaris L. subsp. dichroa (Freyn) T. E. Díaz,
  • Aquilegia vulgaris L. subsp. hispanica (Willk.) Heywood,
  • Aquilegia vulgaris L. subsp. nevadensis (Boiss. & Reut.) T. E. Díaz,
  • Aquilegia vulgaris L. subsp. paui (Font Quer) O. Bolòs & Vigo.

Wyhodowano szereg odmian uprawnych, m.in.[8][9][10]:

  • 'Black Barlow' – kwiaty pełne, zwisające, o bardzo ciemnej śliwkowej barwie, prawie czarnej. Roślina dorasta do 80 cm wysokości.
  • 'Blue Barlow' – kwiaty pełne, zwisające, o barwie niebieskofioletowej. Roślina dorasta do 80 cm wysokości.
  • 'Nivea' – kwiaty białe. Roślina dorasta do 80 cm wysokości.
  • 'White Barlow' – kwiaty pełne, zwisające, o barwie białej. Roślina dorasta do 80 cm wysokości.
  • 'William Guiness' – kwiaty dwubarwne (kielich blado bordowofioletowy, płatki korony białe z bordowofioletowymi ostrogami). Roślina dorasta do 75 cm wysokości.
  • 'Winky Blue White' – kwiaty są niebieskie z białymi brzegami, osadzone na wyprostowanych szypułkach. Roślina dorasta do 45 cm wysokości.
  • 'Winky Red White' – kwiaty są różowoczerwone z białymi brzegami, osadzone na wyprostowanych szypułkach. Roślina dorasta do 45 cm wysokości.

Zagrożenia i ochrona

Od 2014 roku roślina jest objęta w Polsce częściową ochroną gatunkową[11]. W latach 1957–2014 znajdowała się pod ochroną ścisłą[12]. Z powodu swoich ładnych kwiatów bywa zrywany i przesadzany do ogródków przydomowych. Wiele jego stanowisk znajduje się w parkach narodowych, gdzie są dobrze chronione[6].

Zastosowanie

Odmiana 'Winky Red White Double' o pełnych kwiatach
  • Roślina ozdobna – świetnie nadaje się na kwiat cięty czy bylinę rabatową. W ogrodach rzadko jednak uprawia się typową formę gatunku, zazwyczaj uprawiane są jego kultywary i mieszańce o kwiatach w kolorze białym, różowym, karmazynowym, purpurowym[13]
  • Roślina lecznicza: Ziele orlika – Herba Aquilegiae zawiera alkaloidy (magnoflorynę) oraz kumarynę i glikozyd nitrylowy. Dawniej był wykorzystywany w lecznictwie ludowym, obecnie tylko w homeopatii.
  • Orlik jest naturalnym repelentem – skutecznie odstrasza ślimaki od obgryzania roślin rosnących w jego sąsiedztwie.
  • Kiedyś robiono z tej rośliny płyn ściągający.

Uprawa

Uprawiany jest głównie ze względu na ładne kwiaty. Po przekwitnięciu staje się nieozdobny, dlatego też sadzi się go zazwyczaj w towarzystwie innych roślin. Jest łatwy w uprawie, całkowicie mrozoodporny. Najlepiej rośnie na lekkiej, przepuszczalnej i próchnicznej glebie i na stanowisku słonecznym[13]. Rozmnaża się go przez podział kępy lub z nasion wysiewanych jesienią lub wiosną[13]. W celu otrzymania osobników o tych samych cechach co odmiana, roślinę należy rozmnażać przez podział rozrośniętych kęp.

Obecność w kulturze

Poczta Polska wyemitowała 14 czerwca 1967 r. znaczek pocztowy przedstawiający orlika pospolitego o nominale 60 gr, w serii Rośliny chronione. Autorem projektu znaczka był Andrzej Heidrich. Znaczek pozostawał w obiegu do 31 grudnia 1994 r.[14]

Przypisy

  1. Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS ONE”, 10 (4), 2015, e0119248, DOI10.1371/journal.pone.0119248, PMID25923521, PMCIDPMC4418965 [dostęp 2021-03-26] (ang.).
  2. Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-06-07] (ang.).
  3. a b c Aquilegia vulgaris L.. W: Germplasm Resources Information Network (GRIN) [on-line]. [dostęp 2014-11-14].
  4. a b Danesch Edeltraud, Danesch Othmar: Le monde fascinant de la flore alpine, Editions M.P.A, Saint-Sulpice (Suisse), b. r. (1984), s. 65, ​ISBN 2-88090-009-3
  5. Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.
  6. a b c d Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2006, s. 303. ISBN 978-83-7073-444-2.
  7. a b Burkhard Bohne, Peter Dietze: Rośliny trujące: 170 gatunków roślin ozdobnych i dziko rosnących. Warszawa: Bellona, Spółka Akcyjna, 2008. ISBN 978-83-11-11088-5.
  8. Jacek Marcinkowski: Wyniki wyszukiwania: Aquilegia vulgaris. W: O Roślinach [on-line]. Związek Szkółkarzy Polskich. [dostęp 2014-11-15].
  9. Aquilegia vulgaris 'William-Guiness' (ang.). W: Plants [on-line]. The Royal Horticultural Society 2014. [dostęp 2014-11-15].
  10. Aquilegia vulgaris 'Nivea' (ang.). W: Plants [on-line]. The Royal Horticultural Society 2014. [dostęp 2014-11-15].
  11. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. z 2014 r. nr 0, poz. 1409).
  12. Rozporządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 28 lutego 1957 r. w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony roślin (Dz.U. z 1957 r. nr 15, poz. 78).
  13. a b c Geoffrey Burnie i inni, Botanica : ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134.
  14. Marek Jedziniak: Rośliny chronione (pol.). www.kzp.pl. [dostęp 2018-05-31].

Media użyte na tej stronie

Wikispecies-logo.svg
Autor: (of code) -xfi-, Licencja: CC BY-SA 3.0
The Wikispecies logo created by Zephram Stark based on a concept design by Jeremykemp.
Aquilegia vulgaris 002.JPG
Autor: H. Zell, Licencja: CC BY-SA 3.0
Aquilegia vulgaris, Ranunculaceae, European Columbine, Common Columbine, Granny's Nightcap, flower. Stutensee, Germany.
Aquilegia vulgaris MHNT.BOT.2009.13.42.jpg
Autor: , Licencja: CC BY-SA 3.0
Aquilegia vulgaris, European columbine, fruits and seeds
Kwiat orlika.JPG
Autor: Anusia1984, Licencja: CC BY-SA 4.0
Pełny kwiat orlika pospolitego
Bee pollinating Aquilegia vulgaris.JPG
Autor: Roo72, Licencja: CC BY-SA 3.0
Trzmiel przy orliku pospolitym
Aquilegia vulgaris - Harilik kurekell.jpg
Autor: Ivar Leidus, Licencja: CC BY-SA 3.0 ee
Aquilegia vulgaris - Niitvälja, Northwestern Estonia