Orniany Pierwsze

Orniany Pierwsze
Arnionys I
Ilustracja
(c) VietovesLt, CC BY 3.0

Orniany Pierwsze, widok wsi, 2016
Państwo

 Litwa

Okręg

uciański

Rejon

malacki

Gmina

Janiszki (okręg uciański)

Wysokość

145 m n.p.m.

Populacja (2011)
• liczba ludności


173

Kod pocztowy

LT-33013

Położenie na mapie Litwy
Ziemia55°03′00,3″N 25°43′02,0″E/55,050083 25,717222
Portal Litwa, Łotwa i Estonia
(c) VietovesLt, CC BY 3.0
Stawy rybackie, pozostałość po rybchozie, 2016
(c) VietovesLt, CC BY 3.0
Kaplica katolicka, 2014

Orniany Pierwsze (lit. Arnionys I) – wieś na Litwie, w rejonie malackim okręgu uciańskiego, 28 km na południowy wschód od miasta Malaty, nad rzeczką Ornianką wypływającą z jeziora Oryna.

Historia

Własność

W XV wieku była tu królewszczyzna. W 1498 roku książę Aleksander Jagiellończyk ufundował tu kościół. Był tu również zbór protestancki, nie wiadomo, kiedy ufundowany i kiedy zniesiony. Na początku XVI wieku król Zygmunt Stary podarował te dobra Narbuttom. Późniejszymi właścicielami były rodziny Radziwiłłów i Szwykowskich. W 1756 roku Orniany i pobliskie Podbrodzie stały się własnością Michała Józefa Massalskiego (1697–1768), a następnie jego syna – biskupa Ignacego Jakuba Massalskiego (1727–1794). W 1792 roku majątek kupił Michał Kostrowicki herbu Bajbuza[1], po nim jego właścicielem był jego syn Kajetan Kostrowicki (~1780–?), który w 1837 roku w swoim testamencie zapisał Orniany swoim synom, Michałowi i Aleksandrowi. W 1859 roku od Kostrowickich Orniany, wraz z 45 jeziorami, kupił hr. Jan Witold Tyszkiewicz (1831–1892), marszałek szlachty powiatu wileńskiego, który mieszkał na stałe w Wace. Orniany i Wakę odziedziczył jego syn hr. Jan Józef Tyszkiewicz (1867–1903), który Ornianę oddał w dzierżawę. Podział schedy po zmarłym Janie Józefie nastąpił dopiero w 1930 roku i wtedy Orniany otrzymał Michał Zygmunt Tyszkiewicz (1903–1974), najmłodszy z czwórki jego dzieci, który był właścicielem majątku do II wojny światowej[2][3]. Michał Tyszkiewicz był mężem Hanki Ordonówny[3][4][5].

Nazwa

Do majątku, którego centrum był pałac Orniany, należało wiele okolicznych wsi i folwarków[2]. Pałac i okoliczny park były usytuowane nad rzeczką Ornianką (Orynką). Wśród folwarków należących do majątku był w XIX wieku folwark Orniany[6], odległy o około 1700 m na północny zachód od rezydencji, określony w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego (tom 7., 1886) jako „wieś włościańska" (18 dymów[a], 181 mieszkańców katolickich, w 1864 roku 64 dusze rewizyjne[b]). W latach 30. XX wieku istniała tu tylko jedna wieś[7], a dwór Orniany nie był wsią (co jest również widoczne na mapie WIG z 1932 roku). W czasach radzieckich wokół byłej rezydencji, wtedy siedziby kołchozu rybackiego (rybchozu), powstała również wieś, która otrzymała nazwę Orniany Pierwsze (lub po prostu Orniany), a stara wieś włościańska obecnie nosi nazwę Orniany Drugie (lit. Arnionys II).

Przynależność administracyjna

Demografia Ornian Pierwszych
rokliczba ludności
1959230
1970228
1974226
1979242
1984276
1989294
2001216
2011173[8]

XIX, XX i XXI wiek

W latach 80. XIX wieku majątek Tyszkiewiczów liczył kilkanaście wsi i folwarków oraz ziemie dochodzące i obejmujące część miasteczka Podbrodzie. W majątku były m.in. 32 jeziora[2][10]. Majątek Orniany wraz z przylegającymi folwarkami zajmował powierzchnię 860 hektarów[4].

Pod koniec XIX wieku ichtiolog Michał Girdwoyń założył tu gospodarstwo rybne[10]. Po II wojnie światowej na terenie majątku działał (rybchoz)[3].

W 1912 roku uruchomiono tu wiejską szkołę podstawową.

W okresie międzywojennym w Ornianach stacjonowała kompania graniczna KOP „Orniany”.

W latach 1948–1998 tutejsza szkoła była kolejno siedmio-, ośmio- i dziewięcioklasowa. W 1955 roku otwarto bibliotekę. We wsi stoi kaplica katolicka i działa poczta.

Pałac i gazon w 1848 roku
Elewacja frontowa, 2015
Elewacja ogrodowa, 2007
Spichlerz, 2015

Pałac

Michał Kostrowicki wzniósł tu w 1800 roku klasycystyczny pałac. Zaprojektował go znany architekt wileński Wawrzyniec Gucewicz (1753–1798). Pałac był budynkiem parterowym, piętnastoosiowym, na wysokich suterenach, na planie wydłużonego prostokąta. Był przykryty dachem czterospadowym. Przed pięcioosiową centralną częścią elewacji frontowej na podwyższonym tarasie zbudowano portyk o sześciu toskańskich kolumnach, podpierających belkowanie ozdobione fryzem z tryglifami oraz duży trójkątny przyczółek z kartuszem herbowym. Elewacja ogrodowa wyglądała tak samo, z takim samym portykiem[4][9].

Układ pomieszczeń w pałacu był dwutraktowy. Główne drzwi wejściowe prowadziły do obszernej sieni, za którą – w trakcie ogrodowym – znajdowała się duża sala balowa. Pomieszczenia reprezentacyjne, salony i saloniki znajdowały się w części centralnej, po obu stronach sieni i sali balowej, dalej zaplanowano pokoje mieszkalne i gospodarcze[4][9].

Przed elewacją frontową znajdował się rozległy gazon, na którym rosło kilka dużych drzew. Po przeciwnej stronie znajdowała się murowana brama wjazdowa. Po obu stronach pałacu zbudowano dwa identyczne, parterowe budynki, z dwunastokolumnowymi podcieniami. Jeden z nich był oficyną (albo stajnią[3]), obecnie w całkowitej ruinie, drugi – spichlerzem[4][9].

Pałac otaczał 10-hektarowy park angielski[10].

W czasie, gdy majątek był dzierżawiony, pałac ulegał dewastacji, dopiero Michał Zygmunt hr. Tyszkiewicz w 1930 roku poddał pałac renowacji, którą prowadził architekt Antoni Leopold Dygat[3][4][9].

Po II wojnie światowej pałac oszpecono, zmieniając całkowicie układ pomieszczeń oraz skuwając dekoracyjne fryzy z obu elewacji i kartusz herbowy zdobiący fronton od strony podjazdu. Remont przeprowadzono w 1954 roku. W pałacu umieszczono szkołę podstawową i pocztę. Przez długi czas pałac niszczał. Na początku XXI wieku nabyła go osoba prywatna i zaczęła powoli przywracać go do stanu pierwotnego[3][4][9][19].

Do dziś zachowało się pięć budynków (poza pałacem, oficyną/stajnią i spichlerzem, jeszcze kuźnia, domki stróżów i dwa kamienne słupy bramy wiodącej na teren rezydencji od wschodu). Cały kompleks dworski, o powierzchni prawie 21 ha, objęty jest od 1993 roku ochroną jako zabytek o istotności regionalnej rejestru zabytków Litwy[20].

Majątek Orniany został opisany w 4. tomie Dziejów rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej Romana Aftanazego[9].

Uwagi

  1. „Dym” to gospodarstwo rodzinne, domostwo.
  2. „Dusza rewizyjna" to mężczyzna, przeważnie głowa rodziny.

Przypisy

  1. Marek Minakowski, Profil Michała Kostrowickiego w Wielkiej genealogii Minakowskiego [dostęp 2020-11-11].
  2. a b c d Orniany, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VII: Netrebka – Perepiat, Warszawa 1886, s. 595., znaczenie 2.
  3. a b c d e f Orniany. W: Grzegorz Rąkowski: Kresowe rezydencje. Zamki, pałace i dwory na dawnych ziemiach wschodnich II RP, tom 1: województwo wileńskie. T. 5. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2017, s. 214–217, seria: Dopalanie Kresów. ISBN 978-83-8098-093-8.
  4. a b c d e f g Katarzyna i Jerzy Samusikowie, Orniany, www.dworypogranicza.pl [dostęp 2020-11-11].
  5. Liliana Narkowicz, Podróże sentymentalne. Gdzie „wszystko we dwoje przeżyte“, Tygodnik Wileńszczyzny [dostęp 2020-11-11].
  6. Orniany, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VII: Netrebka – Perepiat, Warszawa 1886, s. 595., znaczenie 1.
  7. Wykaz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej.. T. 1: Województwo wileńskie. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 1938, s. 52. [dostęp 2020-11-11].
  8. Results of the 2011 Population and Housing Census of the Republic of Lithuania [dostęp 2020-11-11] (ang.).
  9. a b c d e f g Orniany, [w:] Roman Aftanazy, Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, wyd. drugie przejrzane i uzupełnione, t. 4: Województwo wileńskie, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1993, s. 260–262, ISBN 83-04-04020-4, ISBN 83-04-03701-7 (całość).
  10. a b c d Ormiany, [w:] Napoleon Rouba, Przewodnik po Litwie i Białejrusi, wyd. 3, Wilno: Wydawnictwo „Kuriera Litewskiego”, 1909, s. 139 [dostęp 2020-11-11].
  11. Dz. Urz. ZCZW z 1919 r. Nr 5, poz. 41
  12. Dziennik Rozkazów z 1920 r. Nr 35, poz. 753
  13. Adam Janusz Mielcarek: Podziały terytorialno-administracyjne II Rzeczypospolitej w zakresie administracji zespolonej. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2008.
  14. Dz. Urz. TKR
  15. Dz.U. z 1922 r. nr 26, poz. 213 – Art. 8.
  16. Dz.U. z 1925 r. nr 67, poz. 472
  17. Dz.U. z 1926 r. nr 6, poz. 29
  18. M.P. z 1929 r. nr 93, poz. 223
  19. Profil wsi Orniany na stronie Radzima.org, radzima.org [dostęp 2020-11-11].
  20. Kompleks dworski w Ornianach (obiekt nr 15986 litewskiego rejestru zabytków) [dostęp 2020-11-11] (lit.).

Media użyte na tej stronie

Arnionys I, Lithuania - panoramio (9).jpg
(c) VietovesLt, CC BY 3.0
Arnionys I, Lithuania
Arnionys I, Lithuania - panoramio (17).jpg
(c) VietovesLt, CC BY 3.0
Arnionys I, Lithuania
Arnionys I, Lithuania - panoramio (6).jpg
(c) VietovesLt, CC BY 3.0
Arnionys I, Lithuania
Arnioniu dvaro svirnas2015.JPG
Autor: Anaiptol, Licencja: CC0
Arnionių dvaro svirnas
Arnionių dvaras 1848.jpg
Arnionių dvaro rūmai 1848 m. Litografija pagal V.Dmochovskio piešinį
Arnioniu dvaras 2015.JPG
Autor: Anaiptol, Licencja: CC0
Arnionių dvaras
Arnioniu dvaro pastas.jpg
Buvusio Arnionių dvaro pastatas