Orson Welles

Orson Welles

Orson Welles, fotografia Carla Van Vechtena z 1937
Data i miejsce urodzenia	6 maja 1915 Kenosha
Data i miejsce śmierci	10 października 1985 Los Angeles
Zawód	aktor • reżyser • scenarzysta • producent filmowy
Współmałżonek	Virginia Nicolson (1934–1940) Rita Hayworth (1943–1947) Paola Mori (1955–1985)
Lata aktywności	1931–1985

George Orson Welles (ur. 6 maja 1915 w Kenosha, zm. 10 października 1985 w Los Angeles) – amerykański twórca filmowy, teatralny oraz radiowy. Jeden z najbardziej wpływowych twórców tych dziedzin kultury^[1]. Do jego najważniejszych osiągnięć należą broadwayowska sztuka Cezar (1937; adaptacja Juliusza Cezara Szekspira), słuchowisko „Wojna światów” (1938) oraz film Obywatel Kane (1941), uznawany za jeden z najwybitniejszych filmów wszech czasów zarówno przez krytyków, jak i reżyserów filmowych^[2][3].

Welles jest również uznawany za jednego z najwybitniejszych aktorów ery „klasycznego Hollywood” – w 1999 roku Amerykański Instytut Sztuki Filmowej umieścił go na 16. pozycji listy najwybitniejszych aktorów tego okresu^[a]. Za jego najlepsze kreacje uznaje się takie jak Charles Foster Kane w Obywatelu Kane (1941), Hank Quinlan w Dotyku zła (1958), czy Harry Lime w Trzecim człowieku Carola Reeda (1949)^[4].

Pomimo licznych sukcesów na początku kariery, Welles przez długi czas narzekał na ograniczanie jego swobody artystycznej przez amerykańskich producentów, co poskutkowało jego przeprowadzką i realizacją wielu filmów na kontynencie europejskim w połowie lat 50. oraz w latach 60. XX wieku. Poza Stanami Zjednoczonymi Welles nakręcił między innymi Proces i Falstaffa^[5].

Życiorys

Uczył się w latach 1925–1926 w szkołach w Madison i Woodstock, gdzie w Todd School for Boys założył zespół teatralny, występując jako aktor i inscenizator. W 1930 porzucił szkołę i podjął indywidualne studia u rosyjskiego malarza Borisa Anisfielda, następnie w Chicago Art Institute. W 1931 wyjechał do Irlandii. Od października 1931 do stycznia 1932 występował w dublińskim Gate Theatre.

Po powrocie do Nowego Jorku zajmował się własnymi próbami dramatycznymi, odbył teatralne tournée po USA jako aktor. W 1934 wydał w nakładzie 90 tys. egzemplarzy ilustrowany przez siebie zbiór dramatów Szekspira oraz zorganizował festiwal teatralny w Woodstock.

W końcu 1934 roku debiutował na scenach Broadwayu. W 1935 zaczął reżyserować w Theatre Group w Phoenix i nagrywać audycje radiowe dla NBC. W 1937 wraz z Johnem Housemanem otworzył w Nowym Jorku słynny Mercury Theatre. Pierwszym spektaklem był szekspirowski Juliusz Cezar, poprzedzający serię znakomitych przedstawień, w których Welles grał również główne role.

Wraz z tym zespołem realizował od połowy 1938 cykl słuchowisk radiowych dla CBS, adaptując znane utwory literackie, m.in. Wojnę światów Herberta George’a Wellsa, która wśród słuchaczy została odebrana jako rzeczywisty reportaż inwazji Marsjan na Ziemię i wzbudziła w New Jersey panikę. Wiosną 1939, zapewniwszy sobie warunki korzystnej współpracy z wytwórnią RKO, przystąpił do realizacji dwóch projektów – Jądra ciemności Josepha Conrada i The Smiler with the Knife Nicholasa Blake’a. Zdjęcia nie doszły do skutku.

Najsłynniejsze jego dzieło to Obywatel Kane (1941), nakręcona według scenariusza Hermana Mankiewicza fikcyjna biografia tytułowego magnata prasowego (wzorowanego na Williamie Randolphie Hearście), w którym zagrał także rolę tytułową^[6]. Po zrealizowanym w 1941 filmie Wspaniałość Ambersonów, melodramacie o toksycznym synu niszczącym związek swojej matki, RKO zrezygnowała z usług reżysera; pesymistyczne zakończenie filmu, dopisane przez Wellesa, zostało wycięte niemal bezpowrotnie z końcowego materiału na rzecz happy endu^[7]. Podobne trudności realizacyjne cechowały Damę z Szanghaju (1947) z Ritą Hayworth^[8], a także mroczny Dotyk zła (1958) ze słynną trzyminutową, kręconą w jednym ujęciu sekwencją inicjalną^[9]. Z powodu zatargów z amerykańskimi wytwórniami Welles często wyjeżdżał do Europy, gdzie nakręcił cenione adaptacje sztuk szekspirowskich: Makbeta (1948), Otella (1952) oraz uznawanego za arcydzieło Falstaffa (1965)^[10].

Wziął udział w nagraniu narracji do dwóch utworów amerykańskiego zespołu Manowar w 1982 – „Dark Avenger” oraz „Defender”. Ostatni raz pojawił się publicznie w programie Merva Griffina^[11], 10 października 1985. Zmarł na atak serca^[12]. Nie dożył premiery filmu The Transformers: The Movie, gdzie dubbingował postać Unicrona.

Życie prywatne

Trzykrotnie żenił się. Z pierwszą żoną Virginią Nicolson (z którą miał dwójkę dzieci) wziął ślub 14 listopada 1934, rozwiódł się 1 lutego 1940. Drugą żoną była Rita Hayworth, którą poślubił 7 września 1943, a rozwiódł się 1 grudnia 1948. Miał z nią córkę Rebeccę. Po raz trzeci ożenil się z Paolą Mori (8 maja 1955, mieli córkę Beatrice).

Nagrody

W 1942 otrzymał Oscara za najlepszy scenariusz oryginalny za film Obywatel Kane. W 1966 zdobył nagrodę specjalną za wkład w kinematografię światową na 19. MFF w Cannes, zaś w 1970 – Honorowego Złotego Lwa na MFF w Wenecji. Po latach doceniono go także w Ameryce: w 1971 otrzymał Oscara Honorowego za całokształt twórczości, a w 1975 został wyróżniony Life Achievement Award przez Amerykański Instytut Filmowy.

Filmografia

Scenarzysta

Reżyser

Zdjęcia

• 1942 – Wspaniałość Ambersonów (The Magnificent Ambersons)

Scenografia

• 1955 – Pan Arkadin (Mr. Arkadin)

Aktor

Użyczył głosu

• 1971 – epizod 5a sezonu 2 serialu Night Gallery(ang.) pt. The Phantom Farmhouse
• 1975 – Rikki-Tikki-Tavi
• The Transformers: The Movie – Unikron
• „Dark Avenger” – utwór na płycie Battle Hymns amerykańskiego zespołu heavymetalowego Manowar
• 1975 – utwory „A Dream Within a Dream” oraz „Prelude” z suity „The Fall of the House of Usher” na płycie Tales of Mystery and Imagination brytyjskiej grupy progresywno-rockowej The Alan Parsons Project

Producent

• 1938 – Too Much Johnson
• 1941 – Obywatel Kane (Citizen Kane)
• 1942 – Wspaniałość Ambersonów (The Magnificent Ambersons)
• 1943 – Podróż do krainy strachu (Journey Into Fear)
• 1944 – Dziwne losy Jane Eyre (Jane Eyre)
• 1947 – Dama z Szanghaju (The Lady from Shanghai)
• 1948 – Makbet (Macbeth)
• 1952 – Otello (The Tragedy of Othello: The Moor of Venice)
• 1955 – Pan Arkadin (Mr. Arkadin)
• 1970 – The Deep

Upamiętnienie

W 2002 roku na cześć Orsona Wellesa nazwano rodzaj hawajskich pająków Orsonwelles. Nazwy gatunkowe większości jego gatunków nawiązują do filmów w jego reżyserii^[13].

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• George Orson Welles w bazie IMDb (ang.)
• George Orson Welles w bazie Filmweb