Orzech laskowy

Orzechy laskowe odmiany wielkoowocowej
Orzechy laskowe – całe owoce, nasiono w łupinie i nasiono bez łupiny

Orzech laskowy – jadalny owoc różnych gatunków krzewów z rodzaju leszczyna (Corylus). Orzechy laskowe spożywane są przez ludzi od najdawniejszych czasów i we wszystkich obszarach, gdzie leszczyny występują[1]. Orzechy różnych gatunków różnią się wielkością, plennością, smakiem, ale mają podobną wartość odżywczą i dietetyczną. Największe znaczenie gospodarcze mają odmiany uprawne pochodzenia mieszańcowego uzyskane z leszczyny południowej, pospolitej i pontyjskiej[2]. Orzechy laskowe są współcześnie wykorzystywane w przemyśle cukierniczym i piekarniczym. Spośród owoców jadalnych strefy umiarkowanej wyróżniają się największą wartością odżywczą i energetyczną. Olej z tych orzechów stosowany jest w przemyśle farmaceutycznym w produkcji kosmetyków oraz w przemyśle farbiarskim do wyrobu farb. Orzechy laskowe zalecane są w różnych terapiach ze względu na walory odżywcze i lecznicze[3]. Roczna ich produkcja na świecie wynosi ok. 600–750 tys. ton, przy czym większość pochodzi z Turcji[4].

Charakterystyka botaniczna

Orzechy laskowe w okrywach

Orzechy laskowe to orzechy właściwe, jednonasienne, bezbielmowe. Wypełniające ich wnętrze nasiono składa się z dwóch liścieni i drobnego zarodka między nimi. Łupina nasienna jest skórowata, ciemnobrązowa i poprzerastana włóknami. Nasiono otacza zdrewniała owocnia, której wielkość, kształt, grubość i barwa są ważnymi cechami różniącymi odmiany. U nasady owocni znajduje się tarczka, poprzez którą zrośnięta jest ona z okrywą owocową powstającą z trzech podkwiatków, w różnym stopniu u różnych odmian i gatunków okrywającą orzech. Orzechy wyrastają najczęściej po dwa lub kilka, rzadko pojedynczo lub w większej liczbie[5].

Orzechy leszczyny pospolitej (Corylus avellana) są małe do średniej wielkości – osiągają do 2,5 cm długości. Ich tarczka jest mała, a okrywa owocowa ząbkowana i krótsza lub dłuższa od orzecha[2].

Leszczyna pontyjska (C. avellana var. pontica) jest taksonem macierzystym dla większości uprawianych odmian wielkoowocowych. Jest bardzo plenna, daje owoce duże, o tarczce trójkątnej. Okrywa bardzo zmienna – krótsza lub dłuższa od orzecha. Odmiany pochodzące od tej leszczyny znane są jako zellerówki[2].

Leszczyna południowa (długookrywowa, C. maxima) ma orzechy krótko omszone, o długości do 2,5 cm, z nasionem dobrze wypełniającym skorupę, z okrywami strzępiastymi, dłuższymi od orzechów i za nimi zwężonymi. Odmiany pochodzące od tej leszczyny należą do najstarszych uprawianych, znane są jako lambertówki[2].

Mniejsze znaczenie, choć stosowane są i były do uzyskiwania odmian uprawnych, mają leszczyny takich gatunków jak: mandżurska (C. sieboldiana var. mandshurica), kaukaska (C. colchica), turecka (C. colurna), amerykańska (C. americana), różnolistna (C. heterophylla) i kalifornijska (C. californica)[2].

Historia

Pożywne orzechy laskowe stanowiły pokarm ludzi od najdawniejszych czasów. Leszczyny uprawiane były w starożytności w Grecji, Persji i w Azji Mniejszej. W średniowieczu uprawy rozprzestrzeniły się w Europie południowej, w X–XIII wieku we Francji, później w Niemczech i Anglii[6]. Orzechy z amerykańskich gatunków leszczyn (Corylus americana i C. rostrata) spożywane były przez Indian[1]. W uprawach rozprzestrzeniane były odmiany pochodzenia mieszańcowego pochodzące głównie od leszczyny południowej i pontyjskiej, udokumentowane we Francji w XVI wieku. Od przełomu XIX i XX wieku uprawy leszczyn rozwijają się w Stanach Zjednoczonych, gdzie wyhodowano ponad 100 odmian, w tym także o dużej odporności na mróz, pochodzenia mieszańcowego z gatunkami tam rodzimymi. Także zasięg upraw w Europie powiększono na północ w wyniku uzyskiwania odmian odpornych na mrozy, głównie dzięki mieszaniu ich z leszczyną pospolitą i mandżurską[1].

Owocowanie i plenność

Owoce rozwijają się u leszczyn długo po kwitnieniu. Ziarno pyłku może pozostawać nieruchomo na słupku nawet do 3–5 miesięcy. Dopiero po następującym wówczas zapłodnieniu, od około końca czerwca rozwijać się zaczyna nasiono i owoc. Owocnia drewnieje, brązowieje i w dojrzałym stanie odrywa się od okrywy lub opada wraz z nią, w przypadku okryw zamkniętych. Dojrzewanie owoców jest bardzo nierównomierne i trwa ok. 6–8 tygodni – od połowy sierpnia do połowy października[7]. Plenność jest bardzo zróżnicowana w zależności od odmiany, wieku krzewu, warunków pogodowych. Zwykle z jednego krzewu uzyskuje się ok. 2 kg lub niewiele więcej owoców. Z 1 ha zbiera się do kilkuset lub kilku tysięcy kg[7]. Do najbardziej owocodajnych odmian uprawianych w Polsce należą: Barceloński, Olbrzymi z Halle, Webba Cenny, Warszawski Czerwony, Wczesny Długi, czy Kataloński[8].

Zbiór i przechowywanie

Ponieważ orzechy rosną, dopóki nie spadną z krzewu, zbiór dokonywany powinien być tylko w odniesieniu do owoców łatwo oddzielających się lub opadłych, także po potrząsaniu gałęziami. Na wielkotowarowych plantacjach zbiór prowadzony jest mechanicznie – z użyciem otrząsarek i maszyn zasysających opadłe owoce (uprzednio wyrównuje i oczyszcza się podłoże). Nie należy dopuszczać do przelegiwania owoców na powierzchni gruntu dłużej niż dwa dni. Po zbiorze orzechy są suszone. Przechowywać je należy w niskiej temperaturze ok. 2–4 °C i przy wilgotności względnej powietrza nie przekraczającej 75%. W chłodni o temperaturze 0–2 °C orzechy mogą być przechowywane przez rok[9].

Produkcja orzechów laskowych

Produkcja orzechów laskowych w 2014[10]
KrajProdukcja
tysiące ton
Turcja
450,0
Włochy
75,5
Gruzja
37,4
Stany Zjednoczone
32,7
Azerbejdżan
29,8
Świat
713,5

Produkcja światowa orzechów laskowych wynosi ok. 600–750 tysięcy ton i koncentruje się w Azji Mniejszej, we Włoszech i w regionie Kaukazu. Po kilkadziesiąt tysięcy ton orzechów produkowanych jest poza tym w Stanach Zjednoczonych, Hiszpanii, Kazachstanie i w Chinach. Powyżej kilku tysięcy ton zbieranych jest w Grecji i Francji[4]. Szacowana powierzchnia upraw leszczyny w Polsce w 2009 wynosiła ok. 3,6–4 tys. ha przy wyraźnym trendzie wzrostowym. Zbiory szacowane są na ok. 4,4–6 tys. ton[4].

Znaczenie gospodarcze i zastosowanie

Wartość odżywcza i zastosowania kulinarne

Ciasto czekoladowe z orzechami laskowymi

Orzechy laskowe wyróżniają się wysoką wartością kaloryczną wynoszącą do 666 kcal na 100 g owoców. Zawierają nieznaczne ilości nasyconych kwasów tłuszczowych, głównie kwasu palmitynowego i stearynowego (odpowiednio 3,13 g i 1,08 g na 100 orzechów). Najwięcej zawierają kwasu oleinowego, bo aż 48,6 g w 100 g. Orzechy laskowe posiadają w swoim składzie duże ilości aminokwasów. Ich zawartość na 100 g wynosi[11]:

Cechują się także dużą zawartością łatwo przyswajalnych związków żelaza, magnezu, sodu, potasu i fosforu[3]. Posiadają znaczne ilości związków manganu[11].

Wartość odżywcza
Orzechy laskowe
(100 g)
Wartość energetyczna2749 kJ (657 kcal)
Białka14,4 g
Węglowodany14,9 g
Tłuszcze63,0 g
Woda5,3 g
Dane liczbowe na podstawie: [11]
Wartości RDA i AI wyznaczone na podstawie danych Institute of Health[12]

Orzechy laskowe są istotnym produktem stosowanym w przemyśle cukierniczym. Dodawane są w całości do czekolad, batonów i deserów. Po rozdrobnieniu jako śruta trafiają do ciast, nadziania wafli i deserów. Wytłoki stosuje się jako dodatek do chałwy[3]. Orzechy wykorzystuje się także do wyrobu likierów i używa do dań niesłodkich. Aromatyczny olej z orzechów laskowych dodawany jest do sałatek[13].

Zastosowanie lecznicze, w kosmetyce i przemyśle farbiarskim

Ze względu na walory dietetyczne, zwłaszcza dużą koncentrację soli mineralnych i witamin, orzechy laskowe zalecane są dzieciom, osobom osłabionym, chorującym na anemię, mającym problemy z sercem, przepracowanym i wyczerpanym nerwowo. Przypisywane im jest działanie zapobiegające miażdżycy (dzięki dużej zawartości kwasu linolowego), otyłości, łagodzić mają zmęczenie i poprawiać samopoczucie[3].

Olej z orzechów laskowych stosowany jest w przemyśle farmaceutycznym w produkcji kosmetyków oraz w przemyśle farbiarskim do wyrobu farb. Dodawany jest do perfum, mydeł, farb kosmetycznych, lakierów, preparatów do opalania i pielęgnacji włosów[3].


Przypisy

  1. a b c Zdyb 2010 ↓, s. 14–16.
  2. a b c d e Zdyb 2010 ↓, s. 17–22.
  3. a b c d e Zdyb 2010 ↓, s. 23–26.
  4. a b c Zdyb 2010 ↓, s. 27–31.
  5. Zdyb 2010 ↓, s. 35–36.
  6. Zdyb 2010 ↓, s. 14–15.
  7. a b Zdyb 2010 ↓, s. 41–43.
  8. Wioletta Wolanin-Nastał: Uprawa leszczyny. Podkarpacki Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Boguchwale, 2009. [dostęp 2017-02-28].
  9. Zdyb 2010 ↓, s. 221–227.
  10. Hazelnuts (with shell); Crops by Region, World List, Production Quantity, 2014. UN Food and Agriculture Organization, Statistics Division (FAOSTAT), 2017. [dostęp 2017-02-27].
  11. a b c Hanna Kunachowicz; Beata Przygoda; Irena Nadolna; Krystyna Iwanow: Tabele składu i wartości odżywczej żywności. Wyd. wydanie II zmienione. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2017, s. 669. ISBN 978-83-200-5311-1.
  12. Dietary Reference Intakes Tables and Application. Institute of Health. The National Academies of Sciences, Engineering, and Medicine. (ang.)
  13. Wielka księga warzyw, ziół i owoców. Jane Simmonds (red.). Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 2007, s. 548–549. ISBN 83-11-10578-2.

Bibliografia

  • Henryk Zdyb: Leszczyna. Warszawa: Powszechne Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 2010. ISBN 978-83-09-99018-5.

Media użyte na tej stronie

Flag of the United States.svg
The flag of Navassa Island is simply the United States flag. It does not have a "local" flag or "unofficial" flag; it is an uninhabited island. The version with a profile view was based on Flags of the World and as a fictional design has no status warranting a place on any Wiki. It was made up by a random person with no connection to the island, it has never flown on the island, and it has never received any sort of recognition or validation by any authority. The person quoted on that page has no authority to bestow a flag, "unofficial" or otherwise, on the island.
Corylus avellana 0005.JPG
Autor: H. Zell, Licencja: CC BY-SA 3.0
Corylus avellana, Betulaceae, Common Hazel, fruits; Karlsruhe, Germany.
Hazelnuts (Corylus avellana) - whole with kernels.jpg
Autor: Ivar Leidus, Licencja: CC BY-SA 4.0
Hazelnuts (Corylus avellana) – whole with two kernels (one is peeled)