Orzesznik

Orzesznik
	; Orzesznik pięciolistkowy
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	różopodobne
Rząd	bukowce
Rodzina	orzechowate
Rodzaj	orzesznik
	Nazwa systematyczna
	Carya Nutt.; Gen. 2: 220. 14 Jul 1818
	Typ nomenklatoryczny
	C. tomentosa (Poiret) Nuttall

Kwiatostan męski orzesznika jadalnego

Orzechy pekan

Orzesznik zwany także przeorzechem, hikorą i karią^[4] (Carya Nutt.) – rodzaj roślin z rodziny orzechowatych (Juglandaceae). Obejmuje 18 gatunków^[5]^[6]^[7], choć w niektórych ujęciach wykazywanych jest ich od 17 do 25^[8].

Największe zróżnicowanie gatunkowe orzeszników jest w południowej części Stanów Zjednoczonych i w północnym Meksyku, cztery gatunki rosną także we wschodniej części Ameryki Północnej, kilka w Ameryce Środkowej^[9], 6 gatunków rośnie w Azji Południowo-Wschodniej^[5], z czego trzy są endemitami Chin^[10]. W Polsce uprawiane najczęściej są orzesznik gorzki C. cordiformis i pięciolistkowy C. ovata, rzadziej orzesznik siedmiolistkowy Carya laciniosa^[8]. Pierwsze dwa gatunki mają status już zadomowionych antropofitów^[11].

Orzeszniki rosną w lasach na różnych siedliskach, często w dolinach rzek^[9], największe rozmiary osiągając na glebach żyznych i głębokich. Orzesznik czarny C. texana rośnie jednak w miejscach suchych^[8]. Orzeszniki dostarczają tzw. drewna hikorowego – elastycznego^[12], twardego i odpornego na uderzenia^[9], cenionego do wyrobu m.in. narzędzi (trzonków do siekier)^[9] i sprzętu sportowego (nart^[12], kijów do lacrosse^[9]). Kilka gatunków dostarcza jadalnych orzechów, z których najbardziej cenione są owoce orzesznika jadalnego C. illinoinensis^[9].

Morfologia

Pokrój: Drzewa osiągające 30–40 m wysokości, orzesznik jadalny osiąga do 60 m, a orzesznik blady rośnie często krzaczasto^[8]. Mają smukłe konary^[13].
Liście: Liście są duże, nieparzystopierzasto złożone z 3–17 listków^[9]^[7]. Brzeg listków piłkowany^[7]. Jesienią przebarwiają się na złoty kolor^[9].
Kwiaty: Drobne i rozdzielnopłciowe (drzewa są jednopienne). Kwiaty męskie zebrane są w kotki rozwijające się w skupieniach po trzy (z wyjątkiem azjatyckiej sekcji sect. Rhamphocarya) na rocznych i dwuletnich gałązkach. Kwiaty wyrastają wsparte niepodzieloną przysadką i dwoma podkwiatkami, mają zredukowany okwiat (co najwyżej składający się z czterech działek) i 3–10 pręcików. Kwiaty żeńskie skupione są w krótkich kłoskach na szczytach tegorocznych pędów. Kwiaty pozbawione są okwiatu, a zalążnia otoczona jest przez buteleczkowato obrastającą ją zrośniętą przysadkę i trzy podkwiatki, ponad które wystają w czasie kwitnienia czterodzielne znamiona^[9]^[10].
Owoce: Orzechy (niby-pestkowce – miękka okrywa otaczająca orzech powstaje ze zrośniętych przysadek i podkwiatków, w czasie dojrzewania owoców pęka na cztery części). Owocnia zdrewniała, ale zwykle mniej pomarszczona i gładsza niż u orzechów^[9]^[10].

Biologia

Kwiaty są wiatropylne^[9]. Drzewa przynajmniej niektórych gatunków są długowieczne, orzesznik jadalny osiąga tysiąc lat życia^[6]. Nasionami północnoamerykańskich gatunków żywi się m.in. ryjkowiec Conotrachelus affinis^[14].

Systematyka

Pozycja systematyczna

Rodzaj z rodziny orzechowate z rzędu bukowców. W obrębie rodziny należy do podrodziny Juglandoideae^[2]. Jest blisko spokrewniony z rodzajem orzech Juglans. W przeszłości znacznie bardziej zróżnicowany i rozpowszechniony – skamieniałości znajdowane są m.in. w Europie, Syberii Zachodniej, wschodniej Azji i północno-zachodniej Ameryki Północnej^[9].

Podział rodzaju^[5]^[7]
Ameryka Północna

Carya sect. Carya – typowe orzeszniki
- Carya alba (L.) Nutt. ex Elliott – orzesznik owłosiony
- Carya floridana Sarg.
- Carya glabra (Mill.) Sweet – orzesznik nagi, orzesznik gładki
  - var. odorata (Marshall) Little (syn. Carya ovalis (Wangenh.) Sarg.) – orzesznik drobnoowockowy, orzesznik czerwony
- Carya laciniosa (Michx.f.) G.Don – orzesznik siedmiolistkowy
- Carya myristiciformis (F.Michx.) Nutt. ex Elliott – orzesznik muszkatołowy
- Carya ovata (Mill.) K.Koch – orzesznik pięciolistkowy
- Carya pallida (Ashe) Engelm. & Graebn. – orzesznik blady, orzesznik piaskowy, hikora piaskowa
- Carya texana Buckley – orzesznik czarny

Carya sect. Apocarya – orzeszniki wytwarzające orzechy pekanowe (pekany)
- Carya palmeri W.E.Manning – orzesznik meksykański, hikora meksykańska
- Carya aquatica (F.Michx.) Nutt. ex Elliott – orzesznik nawodny, hikora wodna
- Carya cordiformis (Wangenh.) K.Koch – orzesznik gorzki, orzesznik sercowaty
- Carya illinoinensis (Wangenh.) K.Koch – orzesznik jadalny, orzesznik pekanowy

Azja

Carya sect. Sinocarya i Rhamphocarya – orzeszniki azjatyckie
- Carya cathayensis Sarg. – orzesznik chiński, hikora chińska
- Carya hunanensis C.C.Cheng & R.H.Chang
- Carya kweichowensis Kuang & A.M.Lu
- Carya poilanei (A.Chev.) Leroy
- Carya sinensis Dode
- Carya tonkinensis Lecomte

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ ^a ^b Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-01-07] (ang.).
↑ ^a ^b Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-01-23].
↑ Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski (red.): Słownik botaniczny. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003, s. 607. ISBN 83-214-1305-6.
↑ ^a ^b ^c Carya Nutt.. W: Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2021-05-01].
↑ ^a ^b D. J. Mabberley: The Plant-book: A Portable Dictionary of the Vascular Plants (Fourth Edition). Cambridge University Press, 2017, s. 168. ISBN 978-1-107-11502-6.
↑ ^a ^b ^c ^d Donald E. Stone: Carya Nuttall. W: Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2021-05-01].
↑ ^a ^b ^c ^d Włodzimierz Seneta: Drzewa i krzewy liściaste C. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 50-52. ISBN 83-01-11074-0.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 1. Trees and shrubs. London: Macmillan, 2002, s. 124. ISBN 0-333-73003-8.
↑ ^a ^b ^c Carya Nuttall. W: Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2021-05-01].
↑ ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 54, ISBN 978-83-62975-45-7 .
↑ ^a ^b Wielka encyklopedia przyrody. Rośliny kwiatowe 1. Warszawa: Muza S.A., 1998, s. 132-136. ISBN 83-7079-778-4.
↑ Johnson O., More D.: Drzewa. Warszawa: Multico, 2009, s. 174. ISBN 978-83-7073-643-9.
↑ Conotrachelus affinis buggide.net. [dostęp 2021-02-21].

Zobacz też

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-01-07] (ang.).

[ing-3] Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-01-23].

[slownik-4] Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski (red.): Słownik botaniczny. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003, s. 607. ISBN 83-214-1305-6.

[powo-5] Carya Nutt.. W: Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2021-05-01].

[mabb-6] D. J. Mabberley: The Plant-book: A Portable Dictionary of the Vascular Plants (Fourth Edition). Cambridge University Press, 2017, s. 168. ISBN 978-1-107-11502-6.

[america-7] Donald E. Stone: Carya Nuttall. W: Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2021-05-01].

[seneta-8] Włodzimierz Seneta: Drzewa i krzewy liściaste C. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 50-52. ISBN 83-01-11074-0.

[philips-9] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 1. Trees and shrubs. London: Macmillan, 2002, s. 124. ISBN 0-333-73003-8.

[china-10] Carya Nuttall. W: Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2021-05-01].

[checklist-11] ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 54, ISBN 978-83-62975-45-7 .

[encyk-12] Wielka encyklopedia przyrody. Rośliny kwiatowe 1. Warszawa: Muza S.A., 1998, s. 132-136. ISBN 83-7079-778-4.

[drzewa-13] Johnson O., More D.: Drzewa. Warszawa: Multico, 2009, s. 174. ISBN 978-83-7073-643-9.

[bugguide-14] Conotrachelus affinis buggide.net. [dostęp 2021-02-21].

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

Navigation

Nawigacja

Portale tematyczne