Topola osika

Topola osika

Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	różopodobne
Rząd	malpigiowce
Rodzina	wierzbowate
Rodzaj	topola
Gatunek	topola osika
Nazwa systematyczna
Populus tremula L. Sp.Pl.2:1034, 1753
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[3]
najmniejszej troski

Pokrój młodego drzewa

Topola osika z Jastwi - najstarszy i najgrubszy okaz gatunku w Polsce

Korowina na pniu

(c) MPF z angielskojęzycznej Wikipedii, CC-BY-SA-3.0

Po lewej: liście krótkopędowe. Po prawej: liść z długopędu młodej rośliny

Kotki męskie

Kotki żeńskie

Topola osika, osika, topola drżąca (Populus tremula L.) – gatunek drzewa należący do rodziny wierzbowatych (Salicaceae). Najpospolitszy gatunek topoli w Polsce.

Rozmieszczenie geograficzne

Szeroko rozprzestrzeniony gatunek euroazjatycki. Występuje w północnej Afryce, całej Europie aż po 70° szer. płn. oraz w Azji Wschodniej^[4]. W Polsce jest pospolita na całym obszarze.

Morfologia

Pokrój

Drzewo osiąga wysokość do około 30 m^[5]. W pierśnicy osiąga do około 1 m. Posiada smukły pokrój^[5]. Jest to drzewo szybko rosnące, lecz krótkowieczne. Rzadko przekracza 100 lat życia^[5]. Najstarszą i najgrubszą osiką w Polsce jest należący do Lasów Państwowych okaz rosnący w Jastwi w gminie Dębno w województwie małopolskim^[6]. Drzewo to ma wysokość 37,5 m i obwód w pierśnicy 497 cm (2021 r.)^[7] Wiek tego okazu określono na 160-170 lat, co jest niespotykanym zjawiskiem w obrębie gatunku (zobacz też: topola osika z Jastwi)^[8]. Najwyższa osika w Polsce, a być może także w Europie, rośnie w Białowieskim Parku Narodowym i osiąga ponad 41 m wysokości^[9].

Pień

Wysoki, prosty, zaznacza się niemal do wierzchołka. Kora początkowo jasna, oliwkowokremowa i gładka z małymi czarnymi romboidalnymi przetchlinkami^[5][9]. W starszym wieku ciemnoszara i spękana w dolnej części^[5].

Pędy

Młode gałązki są nagie, brunatne i połyskujące^[5]. Pędy skrócone liczne i wyraźne. Pączki stożkowate i ostro zakończone^[5], lśniące (jakby lakierowane), ciemne, brunatne i nieco lepkie.

Liście

Ulistnienie skrętoległe. Liście są prawie okrągłe^[5]. Mają długość do 10 cm. Są grubo i nierówno ząbkowane^[5]. Młode listki są pokryte szarym kutnerem, jednak wcześnie stają się nagie^[5]. Ogonek liściowy bocznie spłaszczony, wiotki i dłuższy od blaszki, dzięki czemu liście szeleszczą pod wpływem nawet niewielkiego wiatru^[5]. Liście na pędach odroślowych mają inny kształt; są sercowate, drobno piłkowane i zwykle większe.

Kwiaty

Roślina dwupienna – na jednym drzewie występują tylko kwiaty jednej płci – albo męskie, albo żeńskie. Zebrane są w kotki. Kotki męskie mają długość 5-8 cm, a ich kwiaty mają po 8-15 pręcików o purpurowych pylnikach. Ich ciemnobrązowe przysadki są głęboko palczasto wrębne i mają długie srebrzyste włoski. Kotki żeńskie w czasie kwitnienia mają długość 4-6 cm, w czasie owocowania wydłużają się do 8-12 cm. Słupki o dwóch karminowoczerwonych lub różowych znamionach, podzielonych na szerokie klapy. Kwitnie w marcu i kwietniu przed rozwojem liści. Jest wiatropylna.

Nasiona

Zaopatrzone w długi, biały puch. Dojrzewają pod koniec maja lub na początku czerwca. Rozsiewane są przez wiatr (anemochoria).

Korzeń

Korzeń palowy występuje tylko na młodych okazach, potem zanika. U starszych drzew system korzeniowy składa się z grubych korzeni bocznych wrastających zarówno w głąb gleby, jak i rozrastających się powierzchniowo.

Biologia

Drewno

Rozpierzchłonaczyniowe, miękkie i lekkie, niezróżnicowane na biel i twardziel. Ma biały kolor z lekkim zielonkawym odcieniem. Promieni drzewnych nie można dostrzec gołym okiem, natomiast słoje przyrostu rocznego są widoczne we wszystkich 3 płaszczyznach, szczególnie po namoczeniu wodą. Drewno osiki nazywane jest osiną, stąd określenie "osinowy (lub osikowy) kołek".

Rozwój

W młodości rośnie szybko; roczne siewki dorastają do 60 cm, dwuletnie do 2 m. W wieku 10-15 lat osiąga wysokość ok. 15 m. Jest krótkowieczna – żyje do 100 lat, ale jej wzrost ustaje już w wieku 50-60 lat. Zaczyna owocować w wieku ok. 20 lat i owocuje corocznie. Rozmnaża się przede wszystkim za pomocą nasion, poza tym poprzez silne i liczne odrosty korzeniowe. Na młodych okazach często wytwarzane są odrośla korzeniowe, ale są nietrwałe. Zdolność kiełkowania nasion wynosi 85-100%, ale zachowują ją stosunkowo niedługo; w normalnych warunkach ok. 2-3 miesiące, przechowywane w niskiej temperaturze przez rok.

Ekologia

• Siedlisko i wymagania: Rośnie w lasach i zaroślach na niżu i w górach. Swoim pionowym zasięgiem sięga wyżej niż buk; w Alpach aż do wysokości 1530 m n.p.m., w Karpatach do 1150 m, w Tatrach do 1425 m. Na południowych terenach swojego zasięgu występuje niemal wyłącznie w górach. Ma średnie wymagania glebowe (jest pod tym względem najmniej wymagająca wśród wszystkich gatunków topoli). Obumiera na glebach bardzo podmokłych albo bardzo suchych. Jest wytrzymała na mróz i upały, światłolubna. Gatunek pionierski – jako jeden z pierwszych gatunków drzew wyrasta na porębach, nieużytkach rolnych, pogorzeliskach. Na zajętych przez siebie terenach utrzymuje się długo, nawet jeśli warunki środowiska znacznie się zmieniają.
• Charakterystyka fitosocjologiczna: Występuje w licznych ekotypach. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla związku zespołów (All.) Sambuco-Salicion^[10].
• Gatunki powiązane: Jest jedyną rośliną żywicielską larw ginącego gatunku chrząszcza opiętka białowieskiego^[11].

Zmienność

Cechuje ją duża zmienność morfologiczna i fizjologiczna. Występują liczne formy różniące się pokrojem, wielkością i kształtem liści, barwą kory, oraz różną odpornością na choroby grzybowe. Fachowcy wyróżniają posiadający większe wartości użytkowe typ górski (taki występuje na terenie Polski) oraz mniej wartościowy typ nizinny występujący na zachodzie Europy (we Francji). W stepach południowo-wschodniej Azji występuje forma krzewiasta.

Tworzy mieszańce z topolą białą – topola szara, Populus alba × tremula (P. × canescens (Aiton) Sm.), która jest wysokim drzewem (osiąga wysokość do 35 m) występującym głównie nad dużymi rzekami, np. Wisłą, Odrą razem z topolą białą. Mieszaniec ten posiada cechy morfologiczne pośrednie między gatunkami rodzicielskimi. Liście krótkopędów jajowate lub okrągławe, długopędów jajowato-sercowate, nieregularnie piłkowane, na spodniej stronie pokryte szarym kutnerem.

Odmiany uprawne:

• 'Erecta' – wąskokolumnowy klon męski. Posiada gałęzie, które rosną w górę z prostego pnia^[5].
• 'Gigas' – występuje naturalnie w Szwecji. Jest to osika triploidalna, charakteryzująca się dużymi liśćmi, bardzo bujnym wzrostem oraz dużą odpornością na niszczącą drewno chorobę grzybową – zgniliznę rdzeniową.
• 'Pendula' – odmiana męska posiadająca sztywno zwisające gałęzie^[5].
• 'Tapiau' - tzw. odmiana kaliningradzka. Odporna na trudne warunki siedliskowe.

Zastosowanie

• Roślina lecznicza
  • Surowiec zielarski – zebrane wczesną wiosną pączki (Gemmae Populi). Zawierają glikozydy fenolowe (m.in. salicyna, populina), olejki eteryczne, garbniki, żywice, sole mineralne flawonoidy^[12]
  • Działanie: moczopędne, słabo napotne, przeciwgorączkowe. Obniża poziom mocznika i innych szkodliwych metabolitów w organizmie. Podobne działanie mają również pączki topoli białej, balsamicznej i czarnej^[12].
• Drewno używane jest do wyrobu zapałek, celulozy, różnorodnych sprzętów gospodarstwa domowego. Jako materiał opałowy ma średnią wartość energetyczną. Z osiki wytwarzano legendarne husarskie kopie^{[13][14][15][16]}. Z czasów Augusta II zachował się opis kopii husarskiej: była blisko trzy sążnie długa, gruba u tuleii jak ramię, a lekka i składna. Drzewco miała z młodej prostej osiki, wydrążone u spodu, żółto pokostowane^[17].
• Używana jest do rekultywacji hałd i wyrobisk.

Podania i legendy

• Osika owiana jest licznymi legendami. Według jednej z nich osika drży ze zgrozy od czasu, gdy Kain zabił Abla osikowym kołkiem.
• Na drzewie osiki, według niektórych legend, ukrzyżowano Chrystusa.
• Na osice powiesić się miał Judasz.
• Wampiry znane z legend i kultury można było unieszkodliwić wbiciem w serce kołka osikowego. Dlatego też Rzędzian w adaptacji filmowej powieści "Ogniem i mieczem" H. Sienkiewicza po zabiciu Horpyny użył jeszcze osikowego kołka, aby mieć pewność, że ta na pewno już nie wstanie.
• W południowo-wschodniej Polsce używano osikowych kołków do przybijana wieka trumny, co miało zapobiec wydostaniu się duchów zmarłych, które mogłyby w nocy nachodzić i straszyć ludzi.
• W północno-wschodniej Polsce istniał żywy jeszcze przed II wojną światową przesąd, że wyrwana osika zwiastuje wkrótce śmierć^[18].

Zobacz też

• Topola osikowa

Przypisy

Drewno z widoczną fałszywą twardzielą

Bibliografia

• W. Kulesza: Klucz do oznaczania drzew i krzewów. Warszawa: PWRiL, 1955.
• E. Rudnicki: Topole w krajobrazie Polski. Warszawa: PWRiL, 2020.
• Otwarta Encyklopedia Leśna. 12 lutego 2008.