Ostropest plamisty

Ostropest plamisty

Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	astrowce
Rodzina	astrowate
Podrodzina	Carduoideae
Rodzaj	ostropest
Gatunek	ostropest plamisty
Nazwa systematyczna
Silybum marianum (L.) Gaertner Fruct. sem. pl. 2:378. 1791[3]
Synonimy
Carduus marianus L.[4]
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[5]
najmniejszej troski

Młody ostropest

Kwiatostan

Siewka

Ostropest plamisty (Silybum marianum (L.) Gaertner) – gatunek rośliny należący do rodziny astrowatych (Asteraceae).

Zasięg występowania

Pochodzi z obszaru śródziemnomorskiego: południowej i południowo-wschodniej Europy, Afryki Północnej, Azji Zachodniej oraz niektórych rejonów Azji Środkowej (Indie, Pakistan). Jako gatunek introdukowany (przypadkowo zawleczony lub uciekinier z upraw) rozprzestrzenił się w wielu rejonach świata. Obecnie rośnie dziko, poza obszarem swojego pierwotnego występowania także w innych miejscach Afryki i Europy, w Australii, Nowej Zelandii, Ameryce Północnej i Południowej^[4]. W Polsce jest rośliną uprawną, czasami dziczejącą (ergazjofigofit)^[6].

Morfologia

Pokrój

Swoim wyglądem bardzo podobny do ostów^[7].

Łodyga

Gruba, prosta, wzniesiona, górą rozgałęziająca się. Osiąga wysokość do 2 m^[7].

Liście

Szerokoeliptyczne lub odwrotnie jajowate, bezogonkowe, obejmujące swoją nasadą łodygę, zatokowo klapowane, białoplamiste. Brzegi mają silnie kolczaste^[8].

Kwiaty

Zebrane w zwisłe kwiatostany – duże koszyczki (4-5 cm długości) wyrastające na szczycie łodyg. Łuski okrywy koszyczków zakończone są długim, odgiętym i kolczasto orzęsionym końcem. Kwiaty o purpurowej barwie^[8].

Owoc

Niełupka z żółtawoszarym puchem kielichowym ponad dwukrotnie dłuższym od owocu^[8].

Biologia i ekologia

Roślina jednoroczna. W Polsce zdziczałe formy spotyka się w ogrodach, nieużytkach, ugorach oraz w zbiorowiskach ruderalnych i synantropijnych. Kwiaty zapylane są przez owady. Kwitnie od lipca do sierpnia.

Uprawa

Ostropest plamisty jest jedną z roślin, które przeszły ze stanu dzikiego w warunki uprawy polowej. Plon rośliny jest w dużym stopniu determinowany czynnikami meteorologicznymi i glebowymi. W latach wilgotnych, ciepłych i na żyznych glebach osiągać może rozmiary do ok. 2 m i dojrzewać bardzo późno, ale nie jest to normą. Przeciętna wysokość roślin, wyhodowanej i uprawianej w Polsce odmiany Silma, wynosi 1,56 m.^[9]. Dolistne stosowanie mikroelementów powoduje wzrost plonu owoców ostropestu, a także zwiększenie zawartości potasu, fosforu i tłuszczu^[10].

Zastosowanie

Roślina lecznicza.

• Historia: Lecznicze działanie ostropestu znane było w starożytności i średniowieczu. O ostropeście wspomina już Teofrast żyjący ok. 370-287 r. p.n.e. Lecznicze działanie ostropestu znali Dioskurides i Pliniusz Starszy, żyjący w I wieku naszej ery. O korzystnym wpływie ostropestu na wątrobę pisał wybitny angielski zielarz John Gerard (1545-1611) i botanik Nicholas Culpeper (1616-1654)^[11]. Opisuje go w swoim dziele również żyjąca w XI wieku Hildegarda z Bingen^[7]. Obecnie ostropest plamisty jest uprawiany na potrzeby przemysłu farmakologicznego (zioło)^[12].
• Surowiec zielarski: owoce Fructus silybi mariani. Zawierają sylimarynę, flawonoidy, aminy biogenne (histaminę, tyraminę), kwasy organiczne, śluz, witaminy C i K, fitosterole, garbniki, białka, cukry, olej z dużą ilością kwasu linolowego (50%) i sole mineralne^[7]. Najważniejsza jest sylimaryna, która jest silnym przeciwutleniaczem. Jej zawartość dochodzi do 2-3%. Z nasion ostropestu wytwarza się lek Sylimarol (w postaci pastylek). Można też samodzielnie sporządzać z nich odwar lub nalewkę. Lek ten ma zastosowanie zarówno profilaktyczne (np. podaje się go ludziom pracującym w oparach substancji chemicznych i napromieniowaniu), jak i lecznicze – przy marskości wątroby, alkoholowym stłuszczeniu wątroby, niealkoholowym stłuszczeniu wątroby (ang. NAFLD), nieżytach dróg żółciowych, kamicy żółciowej, po żółtaczce, w trakcie leczenia nowotworów. Jest nieszkodliwy nawet dla kobiet ciężarnych i karmiących^[12].
• Działanie: przeciwzapalne, stymulujące regenerację i wytwarzanie nowych komórek wątroby, a przede wszystkim odtruwające. Chroni wątrobę przed licznymi truciznami, m.in. takimi, jak: alkohol, dwusiarczek węgla, pestycydy, a nawet truciznami muchomora sromotnikowego^[12]. Ma własności przeciwkrwotoczne, przeciwzakrzepowe, wzmacnia ściany naczyń krwionośnych, zwiększa wydzielanie soków trawiennych, poprawia trawienie, a u kobiet karmiących laktację^[7].
• Interakcje: obniża stężenie i skuteczność takich leków jak metronidazol (obniżenie stężenia o około 50%) i indynawir (nieznaczne obniżenie stężenia). Poza tym wykazano, że ostropest hamuje aktywność cytochromu P450 w badaniach in vitro, jednak w badaniach in vivo nie stwierdzono, aby miało to istotne znaczenie kliniczne w postaci interakcji z lekami metabolizowanymi przez izoenzymy CYP1A2, CYP2C9, CYP2D6 oraz CYP3A4/5, tym niemniej zaleca się zachowanie ostrożności^[13].
• Zbiór i suszenie: koszyczki kwiatowe zbiera się pod koniec sierpnia, lub we wrześniu, gdy nasiona zmieniają już barwę na brązową. Suszy się w przewiewnym i zacienionym miejscu, po wysuszeniu młóci i oddziela nasiona^[7].

Inne zastosowania

• Sztuka kulinarna: z dolnych liści rośliny można przyrządzać zdrowe sałatki^[14].
• Kosmetyka. Olej z nasion ostropestu ma podobne zastosowanie, jak olej z wiesiołków i ogórecznika. Nawilża skórę i przyspiesza jej regenerację^[7].
• Roślina ozdobna. Jest uprawiany w ogrodach w celach ozdobnych. Najlepiej wygląda pojedynczo na trawniku, lub w kompozycji z innymi, niskimi roślinami. Ścięte kwiaty nadają się do dekoracji wnętrz^[7].

Udział w kulturze

• Łacińską nazwę Silybum nadał tej roślinie grecki lekarz Dioskurydes w 100 r. p.n.e. Nazwa gatunkowa marianum pochodzi od Matki Boskiej. Według legendy gdy w szopie betlejemskiej karmiła dzieciątko, krople mleka upadły na liście ostropestu i spowodowały powstanie na nich białych plam^[11].
• Według znawców roślin biblijnych ostropest plamisty może być ostem, o którym mowa w cytacie z Księgi Sędziów (8,7): „... wówczas wymłócę ciała wasze cierniami pustyni i ostami”. Jest pospolity w okolicach Ofry, w której rozgrywały się wydarzenia opisane w Księdze Sędziów, a jego budowa (długie i kolczaste łodygi zwieńczone pałkami kolczastych kwiatostanów) powodują, że nadaje się na bicz. Z kolei N. H. Moldenke, A. L. Moldenke i N. Hepper są zdania, że o ostropeście plamistym mówi przypowieść o siewcy w Ewangelii Marka (4,3) – siewki zbóż są zagłuszane przez siewki ostropestu, który rozwija się szybciej od nich^[15]. Do ostropestu plamistego mogą odnosić się również inne cytaty Biblii: Rdz 3,18, 2 Kr 25,18, Hbr 6,8^[11].

Przypisy