Pałac

Ruiny pałacu minojskiego w Knossos na Krecie

Pałac w Wojanowie

Pałac w Wilanowie – barok

Pałac Komisji Wojewódzkiej Kaliskiej w Kaliszu, 1823–1824 (1858)^[1]

Pałac Sprawiedliwości w Brukseli, 1866–1883 (2005)

Palácio do Planalto w Brasilii, 1958–1960 (2020)

Pałac (st.czes. palác, z wł. palazzo, z łac. palātium, Palātium, Palatyn^[2][3]) – reprezentacyjna budowla mieszkalna pozbawiona cech obronnych^[4], rezydencja władcy, wielkopańska lub patrycjuszowska; od XIX w. także okazały budynek użyteczności publicznej, zwłaszcza siedziba władz lub instytucji państwowych^[5][6]. Ze względu na funkcje i położenie wyróżnia się pałace: wiejskie, miejskie, myśliwskie i letnie^[7].

Starożytność

W starożytności we wszystkich kręgach kulturowych wznoszono budowle typu pałacowego, np.:

• Kreta – pałace minojskie w Knossos, Fajstos, Zakros i Malii z XIX-XIII w. p.n.e.,
• Egipt – pałace Totmesa III i Amenhotepa III w Tebach z XV-XIV w. p.n.e.,
• Mezopotamia – pałac w Dur-Szarrukin z VIII w. p.n.e.,
• Persja – pałace w Suza i Persepolis z VI-IV w. p.n.e.

W starożytnej Grecji ten typ budowli wykształcił się stosunkowo późno, w okresie hellenistycznym. Także w starożytnym Rzymie (np. na Palatynie, łac. Mons Palatinus) i Bizancjum powstawały okazałe budowle pałacowe.

Średniowiecze

W średniowiecznej Europie budowle typu pałacowego występują jedynie w kręgu kultury bizantyjskiej i muzułmańskiej, funkcje reprezentacyjno-rezydencjonalne pełniły głównie zamki. W okresie przedromańskim i romańskim w Polsce wznoszono pałace książęce zwane palatium^[7]. We Włoszech od XV w. wykształca się pałac miejski (np. pałac Strozzich we Florencji). Architektura tych budowli sprowadzała się do prostej bryły, najczęściej o trzech kondygnacjach i wewnętrznym czworobocznym dziedzińcu arkadowym^[7].

Renesans

Intensywny rozwój architektury pałacowej nastąpił w okresie renesansu, głównie we Włoszech (Wenecja, Florencja, Rzym). Za formę przejściową można uznać palazzo in fortezza – ufortyfikowaną budowlę o wyraźnych cechach reprezentacyjno-rezydencjonalnych (przykłady: zamek w Łańcucie, zamek w Podhorcach, zamek w Rzeszowie, Krzyżtopór). W całej Europie przyjął się typ florenckiego renesansowego pałacu miejskiego (3-kondygnacyjna budowla z wewnętrznym czworobocznym dziedzińcem krużgankowym, elewacje boniowane lub podzielone gzymsami, czy też opilastrowane). Z czasem wzbogacano artykulację elewacji podziałami, zwiększano liczbę otworów, różnicując wysokość kondygnacji i ich program (piano nobile, mezzanino). Poza miastem wznoszono letnie pałace podmiejskie (willa).

Barok

Rozkwit architektury pałacowej w okresie baroku zawdzięcza się realizacjom francuskim. Największą popularność uzyskał typ pałacu entre cour et jardin, charakteryzujący się ścisłą osią symetrii i wielką skalą. Główny korpus pałacu posiadał najczęściej ryzalit akcentujący oś symetrii całego założenia z przylegającymi prostopadle do niego skrzydłami, między którymi powstawał reprezentacyjny dziedziniec zwany cour d'honneur. Po przeciwnej stronie pałacu znajdował się ogród, lub park^[7]. Pałace miejskie miały często korpus główny przylegający do ulicy. W Polsce rozwinął się typ pałacu z alkierzami w narożach.

Klasycyzm

W okresie klasycystycznym schemat założenia bywał upraszczany przez zredukowanie skrzydeł, które zastępowały wolno stojące oficyny.

Zobacz też

• Palazzo in fortezza
• Zamek

Przypisy