Pałac Raczyńskich w Warszawie

Pałac Raczyńskich w Warszawie
Symbol zabytku nr rej. 64 z 1 lipca 1965
Ilustracja
Pałac nocą. Widok od strony ulicy Długiej
Państwo

 Polska

Województwo

 mazowieckie

Miejscowość

Warszawa

Adres

ul. Długa 7

Typ budynku

pałac

Styl architektoniczny

klasycyzm

Architekt

Jan Chrystian Kamsetzer

Rozpoczęcie budowy

1787 (rozbudowa)

Ukończenie budowy

1789

Zniszczono

1944

Odbudowano

1948–1950

Położenie na mapie Warszawy
Położenie na mapie Polski
Położenie na mapie województwa mazowieckiego
Mapa konturowa województwa mazowieckiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Pałac Raczyńskich w Warszawie”
52°15′00,39″N 21°00′29,86″E/52,250107 21,008294
Pałac Raczyńskich (po prawej) w perspektywie ulicy Długiej przed II wojną światową
Pałac Raczyńskich, widok od strony północno-zachodniej
Fronton z widoczną głową Temidy w tympanonie
Marmurowa tablica z napisem Metryki Koronne pochodzącą z Zamku Królewskiego
Sala Balowa
XVIII-wieczne gaśniki na pochodnie przy wejściu do pałacu

Pałac Raczyńskichpałac znajdujący się na Nowym Mieście w Warszawie przy ul. Długiej 7, położony pomiędzy ulicami: Długą, Kilińskiego, Podwale oraz budynkami dawnego klasztoru paulinów. Siedziba Archiwum Głównego Akt Dawnych.

Historia

Do 1939

Na początku XVIII wieku znajdował się w tym miejscu inny murowany budynek, najprawdopodobniej wzniesiony według projektu Tylmana z Gameren, należący do członka Rady Miejskiej Jakuba Schulzendorffa. Był to 3-kondygnacyjny, 13-osiowy gmach z przyściennym portykiem kolumnowym[1].

Budowla została w 1717 zakupiona przez biskupa kujawskiego Konstantego Felicjana Szaniawskiego, który przebudował ją na pałac barokowy. Kolejnym właścicielem został w 1721 Jan Szembek, po jego śmierci wdowa Ewa z Leszczyńskich, a od 1762 Stanisław Mycielski[2].

W 1786 właścicielem pałacu został generał Filip Raczyński, który w 1787 przekazał go swojemu teściowi – staroście wielkopolskiemu Kazimierzowi Raczyńskiemu. Jeszcze w tym samym roku rozpoczął on przebudowę gmachu w stylu klasycystycznym według projektu Jana Chrystiana Kamsetzera. Oś środkową pałacu architekt zaakcentował przyściennym portykiem kolumnowym, umieszczonym na drugiej i trzeciej kondygnacji i zwieńczonym trójkątnym szczytem[3]. Najbardziej reprezentacyjnym pomieszczeniem stała się Sala Balowa, zajmująca dwa piętra. Była ona uznawana za jedną z najpiękniejszych w mieście[4]. Oprócz licznych płaskorzeźb i sztukaterii ozdobiono ja także kopiami czterech obrazów zamówionych w 1766 przez Stanisława Augusta Poniatowskiego uosabiających Zgodę, Sprawiedliwość, Współzawodnictwo i Wspaniałomyślność[3]. Prace zakończono najprawdopodobniej w 1789, kiedy to m.in. pałac korytarzem na pierwszym piętrze połączono z lożą właścicieli w kościele św. Ducha[5].

Niepopularnemu Kazimierzowi Raczyńskiemu, uważanemu za osobę przekupną, intryganta i agenta Cesarstwa Rosyjskiego, udało się nad ranem 17 kwietnia 1794 – w dniu wybuchu insurekcji warszawskiej – uciec z miasta[6]. W czerwcu 1794 w opuszczonym przez Raczyńskich pałacu zainstalowana się Rada Najwyższa Narodowa, najwyższy organ władzy cywilnej podczas insurekcji kościuszkowskiej[7].

W 1806, po wejściu wojsk francuskich do Warszawy, urządzono w nim kwatery dla francuskich oficerów. Zatrzymali się tutaj m.in. Louis Nicolas Davout, Joachim Murat, i Jean Lannes[8].

W 1827 spadkobierca Raczyńskiego sprzedał pałac rządowi Królestwa Polskiego[1]. Od 1828 budynek stał się siedzibą Komisji Rządowej Sprawiedliwości[9]. Podczas przeprowadzonego remontu m.in. dla bezpieczeństwa archiwów w oknach pomieszczeń znajdujących się na parterze wstawiono kraty. W 1853 podwyższono do dwóch pięter oficynę wschodnią przylegającą do klasztoru paulinów oraz zastąpiono znajdujące się od strony ulic Wąskiej (obecnie Kilińskiego) i Podwala oficyny drewniane murowanymi. Prace wykonano według projektu Alfonsa Kropiwnickiego[10].

W 1876 w lewym skrzydle pałacu ulokowano biura i sale rozpraw Sądu Handlowego, a na pierwszym piętrze apartamenty członków władz Izby Sądowej.

Podczas I wojny światowej okupujący od 1915 Warszawę Niemcy zarekwirowali wszystkie znajdujące się w gmachu elementy mosiężne, łącznie z klamkami od drzwi[11].

W 1919 pałac przeznaczono na siedzibę Ministerstwo Sprawiedliwości. Gmach był remontowany etapami w latach 1922, 1927 i 1930–1936 według projektu Mariana Lalewicza[10]. Podczas ostatniego remontu w tympanonie umieszczono jeden z symboli praworządności – głowę Temidy z zawiązanymi przepaską oczami dłuta Mieczysława Lubelskiego.

II wojna światowa

Podczas okupacji pałac był siedzibą sądu niemieckiego dla okupowanych ziem polskich (Deutsches Obergericht)[12]. Sąd niemiecki rozpatrywał sprawy, w których oskarżonymi byli Niemcy lub volksdeutsche, a także zajmował się przestępstwami przeciwko przepisom władz okupacyjnych[13].

24 stycznia 1944 pod murem pałacu (od strony ulicy Kilińskiego) rozstrzelano 50 mężczyzn przywiezionych z Pawiaka[14]. Była to jedna z egzekucji ulicznych dokonanych w okresie rządów Franza Kutschery.

W pierwszych dniach powstania warszawskiego w gmachu pałacu Raczyńskich formował się Batalion „Wigry II”. Od 4 sierpnia 1944 zaczęto tworzyć tutaj Centralny Powstańczy Szpital Chirurgiczny nr 1. W dniach 12 i 13 sierpnia do gmachu częściowo ewakuowano znajdujący się pod ostrzałem artylerii szpital Św. Jana Bożego[15], a 14 sierpnia – część rannych z podpalonego szpitala przy ul. Barokowej 5. Placówka na Długiej 7 była największym szpitalem powstańczym w obrębie Starego i Nowego Miasta.

Od 13 do 26 sierpnia w pałacu Raczyńskich mieściła się Komenda Główna AK, która przeniosła się tutaj z gmachu szkoły powszechnej przy ul. Barokowej[16].

13 sierpnia wszystkie piętra oraz piwnice pałacu wypełniły się rannymi w eksplozji czołgu-pułapki przy ulicy Kilińskiego[15]. Poważnie uszkodziła ona prawą oficynę pałacu. Na skwerze przed budynkiem, od strony Kilińskiego, wykopano ok. 10 grobów, do których złożono ponad 150 ciał zabitych[17]. Zostali oni ekshumowani w kwietniu 1945.

W nocy z 1 na 2 września grupa ok. 60 lżej rannych żołnierzy, a także lekarzy i sanitariuszek ewakuowała się ze Starego Miasta włazem na placu Krasińskich.

W godzinach rannych 2 września 1944, po opuszczeniu Starego Miasta przez siły powstańcze, Niemcy i Ukraińcy zajęli szpital. Kilka godzin później, ok. godz. 14.00, wymordowali większość przebywających w nim rannych.

Zastrzelono wszystkich znajdujących się na parterze oraz na pierwszym i drugim piętrze budynku. Ocalało jedynie kilkudziesięciu rannych znajdujących się w piwnicach, pomimo tego, że Niemcy wrzucili do środka oblane benzyną i podpalone koce. 4 i 5 września 1944 ok. 50 pozostających jeszcze przy życiu Polaków uratowała ekipa PCK z kościoła karmelitów[18].

Dokładna liczba ofiar zbrodni dokonanej 2 września w pałacu Raczyńskich nie jest znana. Wiadomo, że tego dnia w szpitalu przebywało ok. 450 rannych. Liczba ludzkich szczątków – w celu uniknięcia epidemii ciała pomordowanych zostały później przez Niemców oblane benzyną i spalone – została w kwietniu 1945 oszacowana przez PCK na ok. 200. Ponadto kilkudziesięciu lżej rannych, którzy wraz z personalem medycznym 2 września przed południem otrzymali rozkaz opuszczenia budynku, zostało zamordowanych na ulicy Podwale (większość z nich zastrzelono w międzymurzu staromiejskich murów obronnych)[19].

Po 1945

Mury pałacu w większości przetrwały, chociaż budynek był wypalony. Zawalił się dach, zniszczony został także narożnik gmachu od strony ulic Podwale i Kilińskiego. W całości ocalały piwnice. Zniszczenia budynku szacowano na ok. 65%[20].

Pałac został odbudowany w latach 1948–1950 według projektu architektów Władysława Kowalskiego i Borysa Zinserlinga w stylu klasycystycznym. Nie wprowadzono żadnych większych zmian w wyglądzie zewnętrznym korpusu głównego, pozostawiono m.in. głowę Temidy w tympanonie. Odbudowaną oficynę od strony ulicy Podwale obniżono o jedno piętro, równając ją z wysokością sąsiadującej zabudowy[21]. Reprezentacyjna Sala Balowa została odrestaurowana w latach 1972–1976[1].

W pomieszczeniach drugiego piętra już pod koniec 1949 ulokowano biura Ministerstwa Górnictwa, a w kolejnych miesiącach na parterze i pierwszym piętrze – Ministerstwa Oświaty. Pod koniec 1951 do gmachu zaczęto przenosić z pałacu Pod Blachą w Warszawie zbiory Archiwum Główne Akt Dawnych (AGAD)[22]. Ta instytucja użytkuje pałac Raczyńskich do dnia dzisiejszego.

W latach 50. na budynku umieszczono dwie tablice Tchorka[23]. Pierwsza, znajdująca się od strony ul. Kilińskiego, upamiętnia ofiary egzekucji ulicznej ze stycznia 1944, druga − od strony ulicy Długiej − zamordowanych w czasie likwidacji szpitala powstańczego we wrześniu 1944.

Na początku lat 60. na fasadzie pałacu, przy wejściu głównym, umieszczono marmurową tablicę z napisem Metryki Koronne, odnalezioną w ruinach przedwojennej siedziby AGAD przy ul. Długiej 24, a pochodzącą pierwotnie z Zamku Królewskiego[24]. W 2015 po lewej stronie głównego wejścia wmurowano tablicę upamiętniającą Wacława Karłowicza[25].

Południowa oficyna pałacu posiada oddzielny adres – ul. Podwale 23. Na fasadzie budynku znajdują się dwie tablice upamiętniające: Batalion „Wigry” (odsłonięta w 1995) oraz Orlęta (od strony ulicy Kilińskiego, 1999).

Inne informacje

  • Przy wejściu głównym do pałacu znajduje się para trzykomorowych XVIII-wiecznych gaśników na pochodnie. Zostały one przeniesione tutaj – na swoje pierwotne miejsce – z podwórza podczas remontu gmachu przeprowadzonego w latach 1930–1936[26].

Przypisy

  1. a b c Encyklopedia Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 605. ISBN 83-01-08836-2.
  2. Tadeusz Jaroszewski: Księga pałaców Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Interpress, 1985, s. 128. ISBN 83-223-2047-7.
  3. a b Maria Bogucka, Maria Kwiatkowska, Marek Kwiatkowski, Władysław Tomkiewicz, Andrzej Zahorski: Warszawa w latach 1526-1795. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, s. 508. ISBN 83-01-03323-1.
  4. Teresa Mroczko i in.: Vademecum warszawskie. Warszawa: Wydawnictwo Warszawskiego Tygodnika Ilustrowanego „Stolica”, 1957, s. 289.
  5. Maria I. Kwiatkowska: Pałac Raczyńskich. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1980, s. 22. ISBN 83-01-00500-9.
  6. Maria I. Kwiatkowska: Pałac Raczyńskich. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1980, s. 45-47. ISBN 83-01-00500-9.
  7. Maria I. Kwiatkowska: Pałac Raczyńskich. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1980, s. 50. ISBN 83-01-00500-9.
  8. Maria I. Kwiatkowska: Pałac Raczyńskich. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1980, s. 53. ISBN 83-01-00500-9.
  9. Franciszek Maksymilian Sobieszczański: Rys historyczno-statystyczny wzrostu i stanu miasta Warszawy. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1974, s. 233.
  10. a b Maria Kałamajska-Saeed: Katalog zabytków sztuki. Miasto Warszawa. Cz. 2 - Nowe Miasto. Warszawa: Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, 2001, s. 83. ISBN 83-85938-44-3.
  11. Maria I. Kwiatkowska: Pałac Raczyńskich. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1980, s. 83. ISBN 83-01-00500-9.
  12. Tadeusz Jaroszewski: Księga pałaców Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Interpress, 1985, s. 129. ISBN 83-223-2047-7.
  13. Barbara Engelking, Jan Grabowski: „Przestępczość” Żydów w Warszawie 1939-1942. Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2010, s. 40. ISBN 978-83-926831-7-9.
  14. Władysław Bartoszewski: 1859 dni Warszawy. Kraków: Wydawnictwo Znak, 2008, s. 629. ISBN 978-83-240-1057-8.
  15. a b Zofia Podgórska-Klawe: Szpitale warszawskie 1388–1945. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1975, s. 323.
  16. Robert Bielecki: Długa 7 w powstaniu warszawskim. Warszawa: Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, 1994, s. 7.
  17. Robert Bielecki: Długa 7 w powstaniu warszawskim. Warszawa: Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, 1994, s. 33-34, 68.
  18. Robert Bielecki: Długa 7 w powstaniu warszawskim. Warszawa: Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, 1994, s. 55-57.
  19. Robert Bielecki: Długa 7 w powstaniu warszawskim. Warszawa: Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, 1994, s. 54, 59.
  20. Karol Małcużyński, Wacław Wojnacki: Zwiedzamy nową Warszawę. Warszawa: Spółdzielczy Instytut Wydawniczy „Kraj”, 1950, s. 77.
  21. Maria I. Kwiatkowska: Pałac Raczyńskich. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1980, s. 118. ISBN 83-01-00500-9.
  22. Maria I. Kwiatkowska: Pałac Raczyńskich. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1980, s. 116, 121. ISBN 83-01-00500-9.
  23. Stanisław Ciepłowski: Napisy pamiątkowe w Warszawie XVII-XX w.. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1987, s. 50, 92. ISBN 83-01-06109-X.
  24. Maria I. Kwiatkowska: Pałac Raczyńskich. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1980, s. 123. ISBN 83-01-00500-9.
  25. Upamiętnienie ks. Wacława Karłowicza. [w:] Urząd m.st. Warszawy [on-line]. um.warszawa.pl, 7 lutego 2015. [dostęp 2022-04-02].
  26. Maria I. Kwiatkowska: Pałac Raczyńskich. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1980, s. 85–86. ISBN 83-01-00500-9.

Bibliografia

  • Tadeusz Jaroszewski: Księga pałaców Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Interpress, 1985, s. 128–129. ISBN 83-223-2047-7.

Media użyte na tej stronie

Warszawa outline with districts v4.svg
(c) Mfloryan at pl.wikipedia, CC BY 2.5
Mapa Warszawy - podkład lokalizacyjny
Masovian Voivodeship location map.svg
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of Masovian Voivodeship. Geographic limits of the map:
  • N: 53.55N
  • S: 50.95 N
  • W: 19.15 E
  • E: 23.25 E
Distinctive emblem for cultural property.svg
Blue Shield - the Distinctive emblem for the Protection of Cultural Property. The distinctive emblem is a protective symbol used during armed conflicts. Its use is restricted under international law.
Gaśniki Pałac Raczyńskich w Warszawie.JPG
Autor: Adrian Grycuk, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Gaśniki na pochodnie przy wejściu do pałacu Raczyńskich w Warszawie
Budynek Dluga 7.jpg
Autor: Solidphotouploader, Licencja: CC BY-SA 3.0
Warszawa, ulica Długa 7
Ulica Długa w Warszawie przed 1930.jpg
Ulica Długa w Warszawie, widok w kierunku ulicy Freta
AGAD Budynek Archiwum - tablica Metryki Koronne.jpg
Autor: sp5uhe, Licencja: CC BY-SA 3.0
Tablica z napisem METRYKI KORONNE
Pałac Raczyńskich w Warszawie 2019.jpg
Autor: Adrian Grycuk, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Pałac Raczyńskich przy ul. Długiej 7 w Warszawie
Legenda dwor.svg
Symbol dworu do legendy mapy
Warszawa palacraczynskich 002.jpg
Autor: Autor nie został podany w rozpoznawalny automatycznie sposób. Założono, że to Klemens~commonswiki (w oparciu o szablon praw autorskich)., Licencja: CC BY-SA 2.5
Raczyńscy Palace in Warsaw, Długa Street. 7 Author: Zbigniew Strucki
Warszawa Pałac Raczyńskich wnętrza2.jpg
Autor: Konarski, Licencja: CC BY-SA 4.0
Pałac Raczyńskich w Warszawie - wnętrze