Pałac Raczyńskich w Warszawie

Pałac Raczyńskich w Warszawie

nr rej. 64 z 1 lipca 1965
Pałac nocą. Widok od strony ulicy Długiej
Państwo	Polska
Województwo	mazowieckie
Miejscowość	Warszawa
Adres	ul. Długa 7
Typ budynku	pałac
Styl architektoniczny	klasycyzm
Architekt	Jan Chrystian Kamsetzer
Rozpoczęcie budowy	1787 (rozbudowa)
Ukończenie budowy	1789
Zniszczono	1944
Odbudowano	1948–1950
Położenie na mapie Warszawy (c) Mfloryan at pl.wikipedia, CC BY 2.5 Pałac Raczyńskich w Warszawie
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Pałac Raczyńskich w Warszawie
Położenie na mapie województwa mazowieckiego Pałac Raczyńskich w Warszawie
52°15′00,39″N 21°00′29,86″E/52,250107 21,008294

Pałac Raczyńskich (po prawej) w perspektywie ulicy Długiej przed II wojną światową

Pałac Raczyńskich, widok od strony północno-zachodniej

Fronton z widoczną głową Temidy w tympanonie

Marmurowa tablica z napisem Metryki Koronne pochodzącą z Zamku Królewskiego

Sala Balowa

XVIII-wieczne gaśniki na pochodnie przy wejściu do pałacu

Pałac Raczyńskich – pałac znajdujący się na Nowym Mieście w Warszawie przy ul. Długiej 7, położony pomiędzy ulicami: Długą, Kilińskiego, Podwale oraz budynkami dawnego klasztoru paulinów. Siedziba Archiwum Głównego Akt Dawnych.

Historia

Do 1939

Na początku XVIII wieku znajdował się w tym miejscu inny murowany budynek, najprawdopodobniej wzniesiony według projektu Tylmana z Gameren, należący do członka Rady Miejskiej Jakuba Schulzendorffa. Był to 3-kondygnacyjny, 13-osiowy gmach z przyściennym portykiem kolumnowym^[1].

Budowla została w 1717 zakupiona przez biskupa kujawskiego Konstantego Felicjana Szaniawskiego, który przebudował ją na pałac barokowy. Kolejnym właścicielem został w 1721 Jan Szembek, po jego śmierci wdowa Ewa z Leszczyńskich, a od 1762 Stanisław Mycielski^[2].

W 1786 właścicielem pałacu został generał Filip Raczyński, który w 1787 przekazał go swojemu teściowi – staroście wielkopolskiemu Kazimierzowi Raczyńskiemu. Jeszcze w tym samym roku rozpoczął on przebudowę gmachu w stylu klasycystycznym według projektu Jana Chrystiana Kamsetzera. Oś środkową pałacu architekt zaakcentował przyściennym portykiem kolumnowym, umieszczonym na drugiej i trzeciej kondygnacji i zwieńczonym trójkątnym szczytem^[3]. Najbardziej reprezentacyjnym pomieszczeniem stała się Sala Balowa, zajmująca dwa piętra. Była ona uznawana za jedną z najpiękniejszych w mieście^[4]. Oprócz licznych płaskorzeźb i sztukaterii ozdobiono ja także kopiami czterech obrazów zamówionych w 1766 przez Stanisława Augusta Poniatowskiego uosabiających Zgodę, Sprawiedliwość, Współzawodnictwo i Wspaniałomyślność^[3]. Prace zakończono najprawdopodobniej w 1789, kiedy to m.in. pałac korytarzem na pierwszym piętrze połączono z lożą właścicieli w kościele św. Ducha^[5].

Niepopularnemu Kazimierzowi Raczyńskiemu, uważanemu za osobę przekupną, intryganta i agenta Cesarstwa Rosyjskiego, udało się nad ranem 17 kwietnia 1794 – w dniu wybuchu insurekcji warszawskiej – uciec z miasta^[6]. W czerwcu 1794 w opuszczonym przez Raczyńskich pałacu zainstalowana się Rada Najwyższa Narodowa, najwyższy organ władzy cywilnej podczas insurekcji kościuszkowskiej^[7].

W 1806, po wejściu wojsk francuskich do Warszawy, urządzono w nim kwatery dla francuskich oficerów. Zatrzymali się tutaj m.in. Louis Nicolas Davout, Joachim Murat, i Jean Lannes^[8].

W 1827 spadkobierca Raczyńskiego sprzedał pałac rządowi Królestwa Polskiego^[1]. Od 1828 budynek stał się siedzibą Komisji Rządowej Sprawiedliwości^[9]. Podczas przeprowadzonego remontu m.in. dla bezpieczeństwa archiwów w oknach pomieszczeń znajdujących się na parterze wstawiono kraty. W 1853 podwyższono do dwóch pięter oficynę wschodnią przylegającą do klasztoru paulinów oraz zastąpiono znajdujące się od strony ulic Wąskiej (obecnie Kilińskiego) i Podwala oficyny drewniane murowanymi. Prace wykonano według projektu Alfonsa Kropiwnickiego^[10].

W 1876 w lewym skrzydle pałacu ulokowano biura i sale rozpraw Sądu Handlowego, a na pierwszym piętrze apartamenty członków władz Izby Sądowej.

Podczas I wojny światowej okupujący od 1915 Warszawę Niemcy zarekwirowali wszystkie znajdujące się w gmachu elementy mosiężne, łącznie z klamkami od drzwi^[11].

W 1919 pałac przeznaczono na siedzibę Ministerstwo Sprawiedliwości. Gmach był remontowany etapami w latach 1922, 1927 i 1930–1936 według projektu Mariana Lalewicza^[10]. Podczas ostatniego remontu w tympanonie umieszczono jeden z symboli praworządności – głowę Temidy z zawiązanymi przepaską oczami dłuta Mieczysława Lubelskiego.

II wojna światowa

Podczas okupacji pałac był siedzibą sądu niemieckiego dla okupowanych ziem polskich (Deutsches Obergericht)^[12]. Sąd niemiecki rozpatrywał sprawy, w których oskarżonymi byli Niemcy lub volksdeutsche, a także zajmował się przestępstwami przeciwko przepisom władz okupacyjnych^[13].

24 stycznia 1944 pod murem pałacu (od strony ulicy Kilińskiego) rozstrzelano 50 mężczyzn przywiezionych z Pawiaka^[14]. Była to jedna z egzekucji ulicznych dokonanych w okresie rządów Franza Kutschery.

W pierwszych dniach powstania warszawskiego w gmachu pałacu Raczyńskich formował się Batalion „Wigry II”. Od 4 sierpnia 1944 zaczęto tworzyć tutaj Centralny Powstańczy Szpital Chirurgiczny nr 1. W dniach 12 i 13 sierpnia do gmachu częściowo ewakuowano znajdujący się pod ostrzałem artylerii szpital Św. Jana Bożego^[15], a 14 sierpnia – część rannych z podpalonego szpitala przy ul. Barokowej 5. Placówka na Długiej 7 była największym szpitalem powstańczym w obrębie Starego i Nowego Miasta.

Od 13 do 26 sierpnia w pałacu Raczyńskich mieściła się Komenda Główna AK, która przeniosła się tutaj z gmachu szkoły powszechnej przy ul. Barokowej^[16].

13 sierpnia wszystkie piętra oraz piwnice pałacu wypełniły się rannymi w eksplozji czołgu-pułapki przy ulicy Kilińskiego^[15]. Poważnie uszkodziła ona prawą oficynę pałacu. Na skwerze przed budynkiem, od strony Kilińskiego, wykopano ok. 10 grobów, do których złożono ponad 150 ciał zabitych^[17]. Zostali oni ekshumowani w kwietniu 1945.

W nocy z 1 na 2 września grupa ok. 60 lżej rannych żołnierzy, a także lekarzy i sanitariuszek ewakuowała się ze Starego Miasta włazem na placu Krasińskich.

W godzinach rannych 2 września 1944, po opuszczeniu Starego Miasta przez siły powstańcze, Niemcy i Ukraińcy zajęli szpital. Kilka godzin później, ok. godz. 14.00, wymordowali większość przebywających w nim rannych.

Zastrzelono wszystkich znajdujących się na parterze oraz na pierwszym i drugim piętrze budynku. Ocalało jedynie kilkudziesięciu rannych znajdujących się w piwnicach, pomimo tego, że Niemcy wrzucili do środka oblane benzyną i podpalone koce. 4 i 5 września 1944 ok. 50 pozostających jeszcze przy życiu Polaków uratowała ekipa PCK z kościoła karmelitów^[18].

Dokładna liczba ofiar zbrodni dokonanej 2 września w pałacu Raczyńskich nie jest znana. Wiadomo, że tego dnia w szpitalu przebywało ok. 450 rannych. Liczba ludzkich szczątków – w celu uniknięcia epidemii ciała pomordowanych zostały później przez Niemców oblane benzyną i spalone – została w kwietniu 1945 oszacowana przez PCK na ok. 200. Ponadto kilkudziesięciu lżej rannych, którzy wraz z personalem medycznym 2 września przed południem otrzymali rozkaz opuszczenia budynku, zostało zamordowanych na ulicy Podwale (większość z nich zastrzelono w międzymurzu staromiejskich murów obronnych)^[19].

Po 1945

Mury pałacu w większości przetrwały, chociaż budynek był wypalony. Zawalił się dach, zniszczony został także narożnik gmachu od strony ulic Podwale i Kilińskiego. W całości ocalały piwnice. Zniszczenia budynku szacowano na ok. 65%^[20].

Pałac został odbudowany w latach 1948–1950 według projektu architektów Władysława Kowalskiego i Borysa Zinserlinga w stylu klasycystycznym. Nie wprowadzono żadnych większych zmian w wyglądzie zewnętrznym korpusu głównego, pozostawiono m.in. głowę Temidy w tympanonie. Odbudowaną oficynę od strony ulicy Podwale obniżono o jedno piętro, równając ją z wysokością sąsiadującej zabudowy^[21]. Reprezentacyjna Sala Balowa została odrestaurowana w latach 1972–1976^[1].

W pomieszczeniach drugiego piętra już pod koniec 1949 ulokowano biura Ministerstwa Górnictwa, a w kolejnych miesiącach na parterze i pierwszym piętrze – Ministerstwa Oświaty. Pod koniec 1951 do gmachu zaczęto przenosić z pałacu Pod Blachą w Warszawie zbiory Archiwum Główne Akt Dawnych (AGAD)^[22]. Ta instytucja użytkuje pałac Raczyńskich do dnia dzisiejszego.

W latach 50. na budynku umieszczono dwie tablice Tchorka^[23]. Pierwsza, znajdująca się od strony ul. Kilińskiego, upamiętnia ofiary egzekucji ulicznej ze stycznia 1944, druga − od strony ulicy Długiej − zamordowanych w czasie likwidacji szpitala powstańczego we wrześniu 1944.

Na początku lat 60. na fasadzie pałacu, przy wejściu głównym, umieszczono marmurową tablicę z napisem Metryki Koronne, odnalezioną w ruinach przedwojennej siedziby AGAD przy ul. Długiej 24, a pochodzącą pierwotnie z Zamku Królewskiego^[24]. W 2015 po lewej stronie głównego wejścia wmurowano tablicę upamiętniającą Wacława Karłowicza^[25].

Południowa oficyna pałacu posiada oddzielny adres – ul. Podwale 23. Na fasadzie budynku znajdują się dwie tablice upamiętniające: Batalion „Wigry” (odsłonięta w 1995) oraz Orlęta (od strony ulicy Kilińskiego, 1999).

Inne informacje

• Przy wejściu głównym do pałacu znajduje się para trzykomorowych XVIII-wiecznych gaśników na pochodnie. Zostały one przeniesione tutaj – na swoje pierwotne miejsce – z podwórza podczas remontu gmachu przeprowadzonego w latach 1930–1936^[26].

Przypisy

Bibliografia

• Tadeusz Jaroszewski: Księga pałaców Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Interpress, 1985, s. 128–129. ISBN 83-223-2047-7.