Pałac w Kamieńcu (województwo śląskie)

Pałac w Kamieńcu
Symbol zabytku nr rej. A/347/60 z 7 marca 1960[1]
Ilustracja
Pałac w Kamieńcu, widok z zachodu (2013)
Państwo

 Polska

Województwo

 śląskie

Miejscowość

Kamieniec

Adres

ul. Polna 2

Położenie na mapie gminy Zbrosławice
Mapa konturowa gminy Zbrosławice, w centrum znajduje się ikonka pałacu z opisem „Pałac w Kamieńcu”
Położenie na mapie Polski
Położenie na mapie województwa śląskiego
Mapa konturowa województwa śląskiego, blisko centrum na lewo znajduje się ikonka pałacu z opisem „Pałac w Kamieńcu”
Położenie na mapie powiatu tarnogórskiego
Mapa konturowa powiatu tarnogórskiego, na dole po lewej znajduje się ikonka pałacu z opisem „Pałac w Kamieńcu”
Ziemia50°24′13,2″N 18°42′43,2″E/50,403667 18,712000
Herb rodziny von Strachwitz
Elewacja północna pałacu z podjazdem i głównym wejściem
Jeden z dwu lwów z herbem hrabianki Klary Jadwigi Schaffgotsch, żony hrabiego Güntera zu Stolberg-Stolberg właściciela pałacu, nad portykiem przy wejściu do pałacu
Mysia Wieża obok pałacu w Kamieńcu
Kaplica przy pałacu w Kamieńcu

Pałac w Kamieńcupałac we wsi sołeckiej Kamieniec, położonej w województwie śląskim, w powiecie tarnogórskim, w gminie Zbrosławice. Usytuowany jest na tarasowym wzniesieniu po prawej stronie rzeki Dramy.

Właściciele

Prawdopodobnie na tym miejscu pierwszy drewniany zamek, podobnie jak i pierwszy kościół w Kamieńcu, wybudowali templariusze. Krążą pogłoski, iż tu właśnie mistrz krzyżacki Hermann von Salza (1170-1239) ukrył w pośpiechu swe skarby. Mówi się, że istniały podziemne przejścia między istniejącymi wówczas zamkami w Kamieńcu, Ziemięcicach i Wieszowie. Informację te podaje jeden z późniejszych właścicieli pałacu, hrabia Hubertus von Strachwitz. Na potwierdzenie tych przypuszczeń nie znaleziono jednak, jak dotychczas, materiałów źródłowych.

Na ruinach istniejącego wcześniej zamku w XVI w. wybudowany został przez ród Kokorzów kolejny, tym razem renesansowy zamek. Rodzina Kokorzów była starą śląską rodziną, znaną już w 1311 r., a wywodzącą się z Czech. Za siedzibę rodową uważali Kamieniec, który prawdopodobnie około 1539 r. nabył Jan Kokorz z księstwa niemodlińskiego. W 1556 r. Jan ożenił się z Katarzyną, córką wówczas już nieżyjącego, a pochodzącego z Bawarii Georga von Köenigsfeld.

Z kolei na zrębach tego zamku na początku wieku XVIII, za sprawą ówczesnego właściciela Kamieńca, Martina Scholtz von Löwenckrona, wywodzącego się z rodu bytomskich mieszczan, powstał pałac barokowy[2].

Pałac Löwenckronów (według kolorowej litografii z wydawnictwa Dunckera) otoczony był murem z kamienia łamanego, posiadał prostą, zwartą dwukondygnacyjną bryłę, niskie przybudówki i dach mansardowy – z tej fazy pochodzi kamienna tarcza herbowa w kartuszu, wmurowana w elewację zachodnią.

Wiosną 1750 r. pałac wraz z okolicznymi ziemiami kupił Karol Józef Strachwitz[3]. Niedługo potem dokupił on także Księży Las i Ziemięcice. Swą główną rezydencją uczynił właśnie pałac w Kamieńcu.

W latach 1872-1873, gdy pałac należał do rodziny Strachwitzów, zburzono mur z basztami otaczający rezydencję, a sam obiekt został rozbudowany w stylu neorenesansowym (otrzymał tzw. „kostium francuski” charakterystyczny dla architektury rezydencjonalnej arystokracji i ziemiaństwa w latach 1864-1914). Na zachowanych kartach pocztowych z przełomu wieków można zobaczyć sylwetkę pałacu z charakterystycznymi wysokimi szczytami i mansardowym dachem.

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich z roku 1882 podaje, że oprócz wspomnianych do tej pory, panami na kamienieckim zamku byli jeszcze :

  • w r. 1728 hr. Juliusz Verdugo[4],
  • w r. 1754 hr. Rudolf Sobek,
  • w r. 1763 hr. Karol Reder, a dopiero po nim hrabiowie von Strachowitz.

Poza wymienionym słownikiem nazwiska Rudolfa Sobka i Karola Redera nie pojawiają się w źródłach pisanych.

Ostatnimi właścicielami pałacu przed II wojną światową była rodzina Stolbergów[5]. Hrabia Günther zu Stolberg-Stolberg w roku 1910 dokonał ostatniej jego przebudowy. Nadała ona pałacowi dzisiejszy wygląd. Obiekt nabrał wówczas cech pałacu neobarokowego, zmieniono m.in. kształty szczytów nad ryzalitami, artykulację (podział) elewacji oraz hełmy wież. W narożnikach pojawiły się wieże: wyższa czworoboczna z kopulastym hełmem i niższa z hełmem cebulastym.

Po śmierci hrabiego Günthera, co nastąpiło 6 listopada 1926 r. w Paskau (Paskov ?), dobra kamienieckie wraz z pałacem odziedziczył jego najstarszy syn Hubert (1890-1960). Stan taki trwał do 1944 r.

Dekret o przeprowadzeniu reformy rolnej ustanowiony 6 września 1944 r. przez Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, pozbawił praktycznie majątku ziemskiego, a tym samym i pałacu w Kamieńcu, rodzinę Stolbergów. Na mocy tego dekretu państwo polskie zlikwidowało bowiem bez odszkodowania wszystkie poniemieckie majątki ziemskie.

Obecnie w pałacu mieści się Ośrodek Leczniczo-Rehabilitacyjny dla Dzieci.

Mysia Wieża

Budowla zwana „Mysią Wieżą” jest wieżą murowana z dzikiego kamienia i cegły, na rzucie prostokąta, ze skarpą od wschodu. Wewnątrz znajdują się pomieszczenia nakryte sufitami. Wieża jest usytuowana na wschód od pałacu.

Prace archeologiczne przeprowadzone w 2000 roku zweryfikowały dotychczasowe przypuszczenia dotyczące „Mysiej Wieży”. Do tej pory sądzono, że została ona zbudowana w 1887 roku, za Strachowitzów i służyła właścicielowi za obserwatorium astronomiczne.

W wyniku przeprowadzonych badań archeologicznych odkryto pozostałości budynków z okresu późnego średniowiecza. Odsłonięto między innymi renesansową latrynę w wieży i hypokaustum – średniowieczny piec, z którego specjalnymi kanałami gorące powietrze wędrowało do poszczególnych pomieszczeń i ogrzewało je. Szczegółowe badania wykazały istnienie przynajmniej czterech faz użytkowania budowli, począwszy od wieku XV do XIX. Prawdopodobnym jest, iż najstarsze fazy (XV-XVI wiek), można identyfikować z pozostałościami renesansowego zamku Kokorzów.

Kaplica pałacowa Narodzenia Bożego

Kaplicę pałacową ufundował w roku 1910 ostatni właściciel pałacu hrabia Stolberg. Informuje o tym wmurowana w elewację kaplicy tablica z inskrypcją o następującej treści: GUNTHERUS / COMES DE STOLBERG – STOLBERG / HOC SACRARIUM AEDIFICAVIT / ARCEMOUE REFECIT / ET AXORNAVIT / A.D. MCMX.

Kaplica powstała na rzucie koła, została przykryta kopułą, posiadała ołtarz z sarkofagiem. Otrzymała wystrój późnobarokowy; wielobarwną marmurową posadzkę i sztukaterie z ornamentem regencyjnym. Pełniła funkcję sakralną do II wojny światowej, kiedy to pałac zajęli Rosjanie. Po wyzwoleniu, ogołocona z wyposażenia, przez szereg lat służyła jako magazyn. W październiku 2005 r., staraniem kurii diecezjalnej w Gliwicach i obecnego właściciela pałacu, kaplica odzyskała swój dawny blask.

Neorokokowy ołtarz kaplicy znajduje się obecnie w kościele parafialnym w Kamieńcu. Został on tam przeniesiony po pożarze kościoła w marcu 1984 r. spowodowanego, jak później ustalono, wadliwą instalacją elektryczną. Należy do parafii Narodzenia św. Jana Chrzciciela w Kamieńcu.

Budynek pałacowy – stan obecny

Obecny pałac to budowla murowana, potynkowana, częściowo jedno a częściowo dwupiętrowa, zwrócona elewacją frontową na północ. Pałac usytuowany jest na rzucie prostokąta z dobudówkami: korpus z wieku XVIII, część zachodnia z lat 1872-1873, kiedy to pałac był przebudowywany.

Od strony północnej znajduje się boniowaty (rowkowany, żłobiony) portyk z tarasem, z kamiennymi rzeźbami lwów podtrzymujących tarcze herbowe.

Wnętrza pałacu posiadają charakter pseudobarokowy. Na parterze obszerna sień przykryta sklepieniem kolebkowym z lunetami, w lokalnościach obok sieni sklepienia kolebkowe z lunetami i żaglaste na gurtach. Na piętrze w trakcie północnym sklepienie krzyżowo-kolebkowe.

Na zewnątrz pałacu znajdują się dwie wmurowane wtórnie tablice kamienne:

  • na elewacji wschodniej późnorenesansowa, zapewne z końca z XVI w., z dwiema tarczami z herbami: Kur i nieokreślonym, podtrzymywanymi przez postać męską i kobiecą, oraz zachowanym napisem: JAN KOKORZ /Z/ KAME-CZE/KATERZINA (…) KINGS (…) (odnoszącym się do Jana Kokorza i jego żony Katarzyny von Königsfeld);
  • Na elewacji zachodniej, w formie późnobarokowego kartusza z pierwszej połowy XVIII w., z tarczą z herbami Löwenkronów i literami: MSVL (odnoszącym się do Martina Scholtz von Löwenkron).

Wewnątrz pałacu rzeźby marmurowe:

  • w sieni na parterze kopia (?) sarkofagu rzymskiego z płaskorzeźbioną, wielofigurową sceną puttów zabierających winogrona, na ściance frontowej i bocznej oraz przedstawieniem gryfa na ściance bocznej;
  • w holu na piętrze rzeźba w formie czary z grupą Walka Zeusa z gigantami, zapewne z XIX w.

Obok dawnej biblioteki zachował się klasycyzujący piec.

Pałac otacza założony za Strachwitzów park krajobrazowy z ciekawym starodrzewiem; (miłorzęby, sosny wejmutki, dęby kaukaskie) oraz niezwykłym okazem tulipanowca, olbrzymiego drzewa, które co roku w czerwcu zachwyca pięknem swych żółtych kwiatów. Autorem projektu parku i jego pierwszym opiekunem był mistrz architektury ogrodowej Zahradnik, współtwórca Górnośląskiego Towarzystwa Ogrodniczego.

Przypisy

  1. Rejestr zabytków nieruchomych – województwo śląskie, Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2021.
  2. Martin (Marcin) Scholtz von Löwenckron urodził się w 1661 r. w Bytomiu. Od 1701 r. sprawował funkcję „Salzversilberer” w Tarnowskich Górach. Jego zadanie polegało na sprawowaniu nadzoru nad procesem uzyskiwania srebra z rudy. Znaczenie jego musiało być duże skoro w 1706 r. został uznany za należącego do czeskiego stanu rycerskiego. Zgromadziwszy majątek, inwestował także w majątki ziemskie. Kupił położone koło Gliwic: Sieroty, Kamieniec i Karchowice. W okolicach Tarnowskich Gór nabył: Wieszowę, Stare Tarnowice i Konary, w 1712 r. kupił Turawę koło Opola, a w 1728 r. Szumirad koło Olesna.
  3. Karol Józef Strachwitz (1724-1810), młodszy brat biskupa wrocławskiego Jana Maurycego (1721-1781). W czasie wojen śląskich stanął po stronie Fryderyka II Wielkiego. Król pruski Fryderyk Wilhelm III latem 1798 r. wywyższył go do godności pruskiego hrabiego (niem. Graf) Strachwitz von Groß-Zauche und Camminetz (Camminetz = pol. Kamieniec).
  4. Rodzina hr. Jana Franciszka Juliusza de Verdugo wywodzi się z Katalonii. Juliusz de Verdugo został panem majoratu tworowskiego, przypadły mu w drodze dziedziczenia wsie: Wiśnicze, Świbie, Tworóg, Koty i Potępa. Dzięki jego staraniom została utworzona parafia Koty wydzielona i erygowana z parafii Wielowieś 13 czerwca 1687 r. W źródłach pisanych brak jednak informacji na temat jego powiązań z Kamieńcem
  5. Pierwsze wzmianki o rodzie Stolbergów odnotowano na początku XIII w. w Artern w Turyngii. Najbardziej znaną postacią rodu jest Juliana von Stolberg (1506–1580), uważana za pramatkę dynastii orańskiej. Była ona matką m.in. Wilhelma I Orańskiego, hrabiego Nassau i księcia Oranii, który zorganizował powstanie przeciwko Hiszpanii i uzyskał niepodległość Niderlandów. Hrabia Günther zu Stolberg-Stolberg urodził się 7 lutego 1845 r. we Wrocławiu. 10 października 1879 w Kopicach zawarł związek małżeński z hrabianką Klarą Jadwigą Schaffgotsch, której rodzicami byli Hans Ulryk Schaffgotsch i Joanna Gryzik von Schomberg-Godula. Z małżeństwa tego urodzili się: Hubert (1890 – 1960), Friedrich (1883 – 1975), Otto (1888 – 1945) i Anna Annunciata (1890-1973). Hubert zawarł związek małżeński 7 stycznia 1911 r. z Anną von Lobkowitz (1890 – 1964).

Bibliografia

  • Górnośląskie zamki i pałace: województwo śląskie: historie zamków i pałaców, dzieje rodów, legendy, herby/ pod red. Danuty Semmerling i Norberta Honka, Opole 1999, ISBN 83-908136-8-8;
  • Katalog zabytków sztuki w Polsce / pod red. Jerzego Łozińskiego, t. 6. Województwo katowickie / pod red. Izabeli Rejduch-Samkowej i Jana Samka, z. 5. Powiat gliwicki, Warszawa 1966;
  • Kamieniec, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. III: Haag – Kępy, Warszawa 1882, s. 766.
  • Anna Szadkowska, Pałac w Kamieńcu, „Gość Gliwicki”, nr 35/745 z 27.08.2006 r.
  • Arkadiusz Tarasiński, Przemysław Nocuń, Badania archeologiczno-architektoniczne zamku w Kamieńcu, województwo śląskie /w:/ Badania archeologiczne na Górnym Śląsku i ziemiach pogranicznych w latach 2001-2002 / pod red. Eugeniusza Tomczaka, Katowice 2004, ISBN 83-85871-33-0;

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Silesian Voivodeship location map2.svg
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of en:Silesian Voivodeship with counties (powiats) and municipalities (gminas). Geographic limits of the map:
  • N: 51.1617 N
  • S: 49.2956 N
  • W: 17.8872 E
  • E: 20.0559 E
Distinctive emblem for cultural property.svg
Blue Shield - the Distinctive emblem for the Protection of Cultural Property. The distinctive emblem is a protective symbol used during armed conflicts. Its use is restricted under international law.
Mysia Wieża w Kamieńcu.jpg
Autor: Andrzej Montezuma. Zdjęcie wykonał Łukasz Mazur., Licencja: CC BY-SA 4.0
Pałac w Kamieńcu (województwo śląskie). Mysia Wieża.
Upper Silesia coat of arms.png
Historical coat of arms of Upper Silesia (Oberschlesien). The region is now in Poland and there exists the voivodship of Silesia, but it has different borders.
Tarnowskie Góry County location map 2.svg
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of Tarnowskie Góry County with urbanized area highlighted. Geographic limits of the map:
  • N: 50.6412 N
  • S: 50.3183 N
  • W: 18.55 E
  • E: 19.154 E
Kaplica pałacu w Kamieńcu.jpg
Autor: Andrzej Montezuma. Zdjęcie wykonał Łukasz Mazur., Licencja: CC BY-SA 4.0
Kaplica pałacu w Kamieńcu.
Gmina Zbrosławice location map.png
Autor:
OpenStreetMap contributors
, Licencja: CC BY-SA 2.0
Location map of gmina Zbrosławice, Poland
Ta mapa of gmina Zbrosławice została utworzona dzięki danym z projektu OpenStreetMap, zbieranym przez społeczność. Mapa ta może być niekompletna i zawierać błędy. Niewskazane jest poleganie wyłącznie na niej w nawigacji.
Pałac w Kamieńcu 5.jpg
(c) Andrzej Montezuma, CC-BY-SA-3.0
Jeden z dwu lwów z herbem hrabianki Klary Jadwigi Schaffgotsch, żony hrabiego Güntera zu Stolberg-Stolberg właściciela pałacu, nad portykiem przy wejściu do pałacu.
Legenda dwor.svg
Symbol dworu do legendy mapy
Strachwitz-St-Wappen.png
Stammwappen der von Strachwitz
Pałac w Kamieńcu 9.jpg
(c) Andrzej Montezuma, CC-BY-SA-3.0
Elewacja północna pałacu z podjazdem i głównym wejściem.