Pałac w Rybnej

Pałac w Rybnej

nr rej. A/637/66 z 2 maja 1966[1]
Fasada wschodnia (frontowa)
Państwo	Polska
Miejscowość	Tarnowskie Góry (Rybna)
Adres	ul. Powstańców Warszawskich 83
Typ budynku	pałac
Styl architektoniczny	barokowy i klasycystyczny
Wysokość do dachu	11,5[2] m
Powierzchnia użytkowa	960[2] m²
Ukończenie budowy	1796
Pierwszy właściciel	1796–1829: Warkoczowie
Kolejni właściciele	1829–1856: Chrząszczewscy 1856-1922: von Koschützcy 1935-1939: Związek Strzelecki w Tarnowskich Górach 1939-1945: Henckel von Donnersmarckowie 1945-1983: Miasto Tarnowskie Góry (mieszkania komunalne) 1983-1991: Stowarzyszenie Polskich Artystów Muzyków
Obecny właściciel	Miasto Tarnowskie Góry (od 1991)
Położenie na mapie Tarnowskich Gór Pałac w Rybnej
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Pałac w Rybnej
Położenie na mapie województwa śląskiego Pałac w Rybnej
Położenie na mapie powiatu tarnogórskiego Pałac w Rybnej
50°27′53,97″N 18°47′21,68″E/50,464992 18,789356
Strona internetowa

Pałac w Rybnej – zabytkowy pałac znajdujący się w Tarnowskich Górach, w dzielnicy Rybna^[1]; samorządowa instytucja kultury Gminy Tarnowskie Góry.

Historia

Pałac w 1907 roku

Około 1732 roku Rybna weszła w posiadanie Adama Warkocza (Warkotscha), który nabył ją od Jana Kotulińskiego, lub stała się współwłasnością obu rodów^[3]. Prawdopodobnie w 1753 roku, po śmierci Rudolfa Kotulińskiego, jedynymi właścicielami majątku zostali Warkoczowie: Adam (do 1755), Karol Zygfryd (1755-1777) oraz Karol Antoni (po 1777 roku). Ten ostatni zmarł bez męskiego potomka, pozostawiając cały majątek żonie – Antoninie Warkocz z rodu Bujakowskich. Z jej inicjatywy istniejąca rezydencja (wybudowana jeszcze przez ród Blachów – pierwszych właścicieli Rybnej) została rozbudowana w stylu późnego baroku, uzyskując wygląd zbliżony do obecnego^[4]. Prace ukończono w 1796 roku, co potwierdza data umieszczona w przyczółku fasady^[5]. W 1829 roku pałac przeszedł w ręce rodziny Chrząszczewskich, by w 1871 roku znaleźć się w posiadaniu rodziny von Koschützkich, która nieco go przebudowała^[6].

Dwudziestolecie międzywojenne

Uczestnicy kursu unitarnego dla podoficerów Związku Strzeleckiego IV turnusu przy 11 Pułku Piechoty w Rybnej

W wyniku plebiscytu na Górnym Śląsku oraz III powstania śląskiego majątek w Rybnej znalazł się na terenie II RP, w pobliżu granicy z Niemcami. W 1922 roku Egon von Koschützki zdecydował się opuścić posiadłość. Przejął ją Państwowy Fundusz Ziemi i przekazał Spółce Osadniczej „Ślązak” z Katowic. Jej zadaniami były działalność gospodarcza oraz parcelacja majątku dworskiego na rzecz chłopów – głównie przybyłych z Małopolski^[7].

Na początku 1934 roku pałac wraz z przylegającym do niego parkiem został wydzierżawiony, a rok później ostatecznie sprzedany przez Spółkę „Ślązak” Podokręgowi Śląskiemu Związku Strzeleckiego. 5 marca 1934 roku w budynku uroczyście otwarto szkołę strzelecką urządzoną z inicjatywy senatora Alojzego Pawelca. Przy tej okazji pałac wyremontowano, przystosowując go do działalności statutowej organizacji, m.in. wybudowano kuchnię i jadalnię, doprowadzono wodociągi i centralne ogrzewanie oraz ogrodzono teren parku^[8].

II wojna światowa

Pod koniec sierpnia 1939 roku szkoła została ewakuowana, a wraz z wybuchem II wojny światowej pałac został przejęty przez Niemców, którzy utworzyli w nim szpital wojskowy; działał on jednak krótko z racji znacznego oddalenia od linii frontu. Piwnice budynku zostały poszerzone, gdyż miały służyć jako schrony przeciwlotnicze. Zabudowania gospodarcze włączono w skład przedsiębiorstwa rolnego, którym kierował Hagen, a sam pałac na przełomie 1943 i 1944 roku stał się własnością Marii Henckel von Donnersmarck z katolickiej gałęzi rodu z Brynka. Na jej polecenie w pobliżu pałacu zbudowano szklarnie i postawiono ule, do Rybnej zostało również przeniesione rodzinne archiwum^[9].

Polska Ludowa

Po wkroczeniu na Górny Śląsk w styczniu 1945 roku Armii Czerwonej w pałacu ponownie urządzono szpital. Wkrótce po wojnie w budynku zorganizowano mieszkania komunalne, głównie dla repatriantów i osadników z Kresów Wschodnich. Znajdowały się one przede wszystkim na drugim piętrze oraz na parterze (salon po prawej stronie od wejścia – podzielony na dwa pokoje). Poza tym przez pewien czas budynek był siedzibą klubu „Ruch” (pomieszczenia w część południowej), pełnił także funkcję magazynów (głównie salony na pierwszym piętrze)^[10].

W latach 1974–1980 przy wsparciu kierownictwa Zakładów Mechanicznych „Zamet” przeprowadzono gruntowną inwentaryzację oraz ekspertyzę konstrukcyjną i odtworzono pierwotny wygląd pałacu, usuwając wtórne naleciałości architektoniczne. Pierwotne plany utworzenia w budynku muzeum rozwoju górnictwa i hutnictwa na Górnym Śląsku nie zostały zrealizowane, jednak obiekt postanowiło przejąć Stowarzyszenie Polskich Artystów Muzyków (SPAM). Po półtorarocznych negocjacjach obiekt został w 1982 roku odpłatnie przekazany Stowarzyszeniu przez władze Tarnowskich Gór. 2 grudnia 1982 roku w pałacu oficjalnie utworzony został Dom Pracy Twórczej, wkrótce przekształcony w Modelowe Centrum Upowszechniania Kultury, otwarte uroczyście 5 czerwca 1983 roku przez Ministra Kultury i Sztuki, Kazimierza Żygulskiego^[11].

III RP

Logo „Pałacu w Rybnej” – samorządowej instytucji kultury

W 1990 roku SPAM zrzekł się budynku i w listopadzie tego samego roku władze miasta urządziły w nim Regionalne Centrum Kultury prowadzące również działalność hotelarską i gastronomiczną. W 1997 roku powołano spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością „Pałac w Rybnej”, której jedynym udziałowcem była gmina Tarnowskie Góry. W 2005 roku Rada Miejska w Tarnowskich Górach na wniosek burmistrza Kazimierza Szczerby podjęła decyzję o wystawieniu pałacu na sprzedaż^[12], jednak dzięki protestom społecznym transakcja nigdy nie doszła do skutku^[13]. W latach 2009–2010 wykonano gruntowną renowację rezydencji – wymieniono stolarkę drzwiową i okienną oraz instalacje, zamontowano klimatyzację, powiększono sale koncertowe, renowacji poddano meble. Od strony zachodniej (od strony parku) dobudowano wsparty na czterech żeliwnych filarach balkon oraz scenę letnią. Odnowiono i przemalowano także fasadę budynku^[14].

W 2011 w pałacu utworzono samorządową instytucję kultury Gminy Tarnowskie Góry o nazwie „Pałac w Rybnej”^[15].

Obecnie „Pałac w Rybnej” prowadzi działalność gastronomiczno-hotelarską, włącznie z organizacją przyjęć okolicznościowych, w tym wesel, bankietów firmowych oraz biznesowych, a także działalność kulturalną – w szczególności organizując koncerty muzyki poważnej oraz wystawy i spotkania z twórcami.

Architektura

Pałac wybudowany został najprawdopodobniej w miejscu dawnego drewnianego dworku należącego do Blachów – pierwszych właścicieli Rybnej – który z kolei przypuszczalnie był wybudowany na fundamentach średniowiecznej wieży rycerskiej^[16]. Jest to budynek z kamienia, otynkowany, piętrowy, na rzucie prostokąta z lekko zaokrąglonymi narożami. Nakryty mansardowym dachem z pokrytymi blachą lukarnami. Fasada siedmioosiowa, w części wschodniej (frontowej) lekko wysunięty trójosiowy ryzalit rozczłonkowany pilastrami, zwieńczony trójkątnym naczółkiem z rzeźbami dwóch lwów na szczycie. Portal wejściowy zamknięty łukiem koszowym. Okna na piętrze w ozdobnych obramowaniach z motywem akantu i muszli. Na piętrze ryzalitu dobudowany w XIX wieku balkon^[5].

Wysoki mansardowy dach jest cechą architektury późnobarokowej, zaś elewacja frontowa z wysuniętym ryzalitem i trójkątnym naczółkiem reprezentuje styl klasycystyczny^[5].

Wewnątrz, na środku osi znajduje się sień sklepiona kolebkowo, klatka schodowa, a po bokach pokoje, z kolei na piętrze na osi ulokowany jest salon, a po bokach pokoje z sufitami z fasetami oraz korytarze ze sklepieniami kolebkowymi^[5][17].

Przed frontem pałacu znajduje się klomb oraz podjazd prowadzący od bramy. Po drugiej stronie ul. Powstańców Warszawskich zlokalizowane są zabudowania gospodarcze z przełomu XVIII i XIX wieku dawniej należące do dobra rycerskiego (niem. Rittergut) w Rybnej^[5][17]. Figurują one w Gminnej Ewidencji Zabytków miasta Tarnowskie Góry^[18].

Park

Pałac jest otoczony parkiem (dawniej w stylu angielskim) o powierzchni 2,1 ha. W jego zachodniej części zachował się szpaler dziewiętnastu dębów szypułkowych liczących ok. 200 lat. Mają one status pomników przyrody (podobnie jak jeden okaz kasztanowca białego)^[19][20].

Park nosi cechy klasycystyczne, m.in. osiowe i prostoliniowe ścieżki. W jego północno-zachodnim narożniku znajduje się niewielkie zagłębienie w ziemi będące być może pozostałością dawnego stawu, z kolei na gazonie przed wejściem do pałacu zachowały się elementy dawnej fontanny^[19].

Galeria

Przypisy

Bibliografia

• Aleksandra Bednarska: Zespół pałacowo-parkowy, Tarnowskie Góry. [w:] zabytek.pl [on-line]. OT NID w Katowicach, 2015-11-30. [dostęp 2022-01-01]. (pol.).
• Biuletyn Informacji Publicznej – Pałac w Rybnej. [dostęp 2021-01-07]. (pol.).
• Tadeusz B. Hadaś: Przyroda i jej przemiany w Dziejach Tarnowskich Gór. W: praca zbiorowa pod red. Jana Drabiny: Historia Tarnowskich Gór. Tarnowskie Góry: Muzeum w Tarnowskich Górach, 2000. ISBN 83-911508-3-6.Sprawdź autora:1.
• Zofia Krzykowska: Miasto pod panowaniem pruskim i w obrębie II Rzeszy Niemieckiej (1763-1918). Zabytki architektury i sztuki. W: praca zbiorowa pod red. Jana Drabiny: Historia Tarnowskich Gór. Tarnowskie Góry: Muzeum w Tarnowskich Górach, 2000. ISBN 83-911508-3-6.Sprawdź autora:1.
• Kamil Łysik. Pałac w Rybnej po 1945 r.. „Montes Tarnovicensis”. nr 55, 2012-04. Oficyna Monos. ISSN 1640-0216. [zarchiwizowane z adresu 2016-08-06]. (pol.). 
• Kamil Łysik: Pałac w Rybnej i jego właściciele. Tarnowskie Góry: Pałac w Rybnej – instytucja kultury miasta Tarnowskie Góry, 2017. ISBN 978-83-61458-11-1. (pol.).