Pałac w Rybnej

Pałac w Rybnej
Symbol zabytku nr rej. A/637/66 z 2 maja 1966[1]
Ilustracja
Fasada wschodnia (frontowa)
Państwo

 Polska

Miejscowość

Tarnowskie Góry (Rybna)

Adres

ul. Powstańców Warszawskich 83

Typ budynku

pałac

Styl architektoniczny

barokowy i klasycystyczny

Wysokość do dachu

11,5[2] m

Powierzchnia użytkowa

960[2]

Ukończenie budowy

1796

Pierwszy właściciel

1796–1829: Warkoczowie

Kolejni właściciele

1829–1856: Chrząszczewscy 1856-1922: von Koschützcy
1935-1939: Związek Strzelecki w Tarnowskich Górach
1939-1945: Henckel von Donnersmarckowie
1945-1983: Miasto Tarnowskie Góry (mieszkania komunalne)
1983-1991: Stowarzyszenie Polskich Artystów Muzyków

Obecny właściciel

Miasto Tarnowskie Góry (od 1991)

Położenie na mapie Tarnowskich Gór
Mapa konturowa Tarnowskich Gór, po lewej znajduje się punkt z opisem „Pałac w Rybnej”
Położenie na mapie Polski
Położenie na mapie województwa śląskiego
Mapa konturowa województwa śląskiego, blisko centrum u góry znajduje się punkt z opisem „Pałac w Rybnej”
Położenie na mapie powiatu tarnogórskiego
Mapa konturowa powiatu tarnogórskiego, blisko centrum na lewo znajduje się punkt z opisem „Pałac w Rybnej”
Ziemia50°27′53,97″N 18°47′21,68″E/50,464992 18,789356
Strona internetowa

Pałac w Rybnej – zabytkowy pałac znajdujący się w Tarnowskich Górach, w dzielnicy Rybna[1]; samorządowa instytucja kultury Gminy Tarnowskie Góry.

Historia

Pałac w 1907 roku

Około 1732 roku Rybna weszła w posiadanie Adama Warkocza (Warkotscha), który nabył ją od Jana Kotulińskiego, lub stała się współwłasnością obu rodów[3]. Prawdopodobnie w 1753 roku, po śmierci Rudolfa Kotulińskiego, jedynymi właścicielami majątku zostali Warkoczowie: Adam (do 1755), Karol Zygfryd (1755-1777) oraz Karol Antoni (po 1777 roku). Ten ostatni zmarł bez męskiego potomka, pozostawiając cały majątek żonie – Antoninie Warkocz z rodu Bujakowskich. Z jej inicjatywy istniejąca rezydencja (wybudowana jeszcze przez ród Blachów – pierwszych właścicieli Rybnej) została rozbudowana w stylu późnego baroku, uzyskując wygląd zbliżony do obecnego[4]. Prace ukończono w 1796 roku, co potwierdza data umieszczona w przyczółku fasady[5]. W 1829 roku pałac przeszedł w ręce rodziny Chrząszczewskich, by w 1871 roku znaleźć się w posiadaniu rodziny von Koschützkich, która nieco go przebudowała[6].

Dwudziestolecie międzywojenne

Uczestnicy kursu unitarnego dla podoficerów Związku Strzeleckiego IV turnusu przy 11 Pułku Piechoty w Rybnej

W wyniku plebiscytu na Górnym Śląsku oraz III powstania śląskiego majątek w Rybnej znalazł się na terenie II RP, w pobliżu granicy z Niemcami. W 1922 roku Egon von Koschützki zdecydował się opuścić posiadłość. Przejął ją Państwowy Fundusz Ziemi i przekazał Spółce Osadniczej „Ślązak” z Katowic. Jej zadaniami były działalność gospodarcza oraz parcelacja majątku dworskiego na rzecz chłopów – głównie przybyłych z Małopolski[7].

Na początku 1934 roku pałac wraz z przylegającym do niego parkiem został wydzierżawiony, a rok później ostatecznie sprzedany przez Spółkę „Ślązak” Podokręgowi Śląskiemu Związku Strzeleckiego. 5 marca 1934 roku w budynku uroczyście otwarto szkołę strzelecką urządzoną z inicjatywy senatora Alojzego Pawelca. Przy tej okazji pałac wyremontowano, przystosowując go do działalności statutowej organizacji, m.in. wybudowano kuchnię i jadalnię, doprowadzono wodociągi i centralne ogrzewanie oraz ogrodzono teren parku[8].

II wojna światowa

Pod koniec sierpnia 1939 roku szkoła została ewakuowana, a wraz z wybuchem II wojny światowej pałac został przejęty przez Niemców, którzy utworzyli w nim szpital wojskowy; działał on jednak krótko z racji znacznego oddalenia od linii frontu. Piwnice budynku zostały poszerzone, gdyż miały służyć jako schrony przeciwlotnicze. Zabudowania gospodarcze włączono w skład przedsiębiorstwa rolnego, którym kierował Hagen, a sam pałac na przełomie 1943 i 1944 roku stał się własnością Marii Henckel von Donnersmarck z katolickiej gałęzi rodu z Brynka. Na jej polecenie w pobliżu pałacu zbudowano szklarnie i postawiono ule, do Rybnej zostało również przeniesione rodzinne archiwum[9].

Polska Ludowa

Po wkroczeniu na Górny Śląsk w styczniu 1945 roku Armii Czerwonej w pałacu ponownie urządzono szpital. Wkrótce po wojnie w budynku zorganizowano mieszkania komunalne, głównie dla repatriantów i osadników z Kresów Wschodnich. Znajdowały się one przede wszystkim na drugim piętrze oraz na parterze (salon po prawej stronie od wejścia – podzielony na dwa pokoje). Poza tym przez pewien czas budynek był siedzibą klubu „Ruch” (pomieszczenia w część południowej), pełnił także funkcję magazynów (głównie salony na pierwszym piętrze)[10].

W latach 1974–1980 przy wsparciu kierownictwa Zakładów Mechanicznych „Zamet” przeprowadzono gruntowną inwentaryzację oraz ekspertyzę konstrukcyjną i odtworzono pierwotny wygląd pałacu, usuwając wtórne naleciałości architektoniczne. Pierwotne plany utworzenia w budynku muzeum rozwoju górnictwa i hutnictwa na Górnym Śląsku nie zostały zrealizowane, jednak obiekt postanowiło przejąć Stowarzyszenie Polskich Artystów Muzyków (SPAM). Po półtorarocznych negocjacjach obiekt został w 1982 roku odpłatnie przekazany Stowarzyszeniu przez władze Tarnowskich Gór. 2 grudnia 1982 roku w pałacu oficjalnie utworzony został Dom Pracy Twórczej, wkrótce przekształcony w Modelowe Centrum Upowszechniania Kultury, otwarte uroczyście 5 czerwca 1983 roku przez Ministra Kultury i Sztuki, Kazimierza Żygulskiego[11].

III RP

Logo „Pałacu w Rybnej” – samorządowej instytucji kultury

W 1990 roku SPAM zrzekł się budynku i w listopadzie tego samego roku władze miasta urządziły w nim Regionalne Centrum Kultury prowadzące również działalność hotelarską i gastronomiczną. W 1997 roku powołano spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością „Pałac w Rybnej”, której jedynym udziałowcem była gmina Tarnowskie Góry. W 2005 roku Rada Miejska w Tarnowskich Górach na wniosek burmistrza Kazimierza Szczerby podjęła decyzję o wystawieniu pałacu na sprzedaż[12], jednak dzięki protestom społecznym transakcja nigdy nie doszła do skutku[13]. W latach 2009–2010 wykonano gruntowną renowację rezydencji – wymieniono stolarkę drzwiową i okienną oraz instalacje, zamontowano klimatyzację, powiększono sale koncertowe, renowacji poddano meble. Od strony zachodniej (od strony parku) dobudowano wsparty na czterech żeliwnych filarach balkon oraz scenę letnią. Odnowiono i przemalowano także fasadę budynku[14].

W 2011 w pałacu utworzono samorządową instytucję kultury Gminy Tarnowskie Góry o nazwie „Pałac w Rybnej”[15].

Obecnie „Pałac w Rybnej” prowadzi działalność gastronomiczno-hotelarską, włącznie z organizacją przyjęć okolicznościowych, w tym wesel, bankietów firmowych oraz biznesowych, a także działalność kulturalną – w szczególności organizując koncerty muzyki poważnej oraz wystawy i spotkania z twórcami.

Architektura

Pałac wybudowany został najprawdopodobniej w miejscu dawnego drewnianego dworku należącego do Blachów – pierwszych właścicieli Rybnej – który z kolei przypuszczalnie był wybudowany na fundamentach średniowiecznej wieży rycerskiej[16]. Jest to budynek z kamienia, otynkowany, piętrowy, na rzucie prostokąta z lekko zaokrąglonymi narożami. Nakryty mansardowym dachem z pokrytymi blachą lukarnami. Fasada siedmioosiowa, w części wschodniej (frontowej) lekko wysunięty trójosiowy ryzalit rozczłonkowany pilastrami, zwieńczony trójkątnym naczółkiem z rzeźbami dwóch lwów na szczycie. Portal wejściowy zamknięty łukiem koszowym. Okna na piętrze w ozdobnych obramowaniach z motywem akantu i muszli. Na piętrze ryzalitu dobudowany w XIX wieku balkon[5].

Wysoki mansardowy dach jest cechą architektury późnobarokowej, zaś elewacja frontowa z wysuniętym ryzalitem i trójkątnym naczółkiem reprezentuje styl klasycystyczny[5].

Wewnątrz, na środku osi znajduje się sień sklepiona kolebkowo, klatka schodowa, a po bokach pokoje, z kolei na piętrze na osi ulokowany jest salon, a po bokach pokoje z sufitami z fasetami oraz korytarze ze sklepieniami kolebkowymi[5][17].

Przed frontem pałacu znajduje się klomb oraz podjazd prowadzący od bramy. Po drugiej stronie ul. Powstańców Warszawskich zlokalizowane są zabudowania gospodarcze z przełomu XVIII i XIX wieku dawniej należące do dobra rycerskiego (niem. Rittergut) w Rybnej[5][17]. Figurują one w Gminnej Ewidencji Zabytków miasta Tarnowskie Góry[18].

Park

Pałac jest otoczony parkiem (dawniej w stylu angielskim) o powierzchni 2,1 ha. W jego zachodniej części zachował się szpaler dziewiętnastu dębów szypułkowych liczących ok. 200 lat. Mają one status pomników przyrody (podobnie jak jeden okaz kasztanowca białego)[19][20].

Park nosi cechy klasycystyczne, m.in. osiowe i prostoliniowe ścieżki. W jego północno-zachodnim narożniku znajduje się niewielkie zagłębienie w ziemi będące być może pozostałością dawnego stawu, z kolei na gazonie przed wejściem do pałacu zachowały się elementy dawnej fontanny[19].

Galeria

Przypisy

  1. a b Rejestr zabytków nieruchomych w województwie śląskim. Narodowy Instytut Dziedzictwa. [dostęp 2018-12-31].
  2. a b Łysik 2017 ↓, s. 94.
  3. Łysik 2017 ↓, s. 46, 50.
  4. Łysik 2017 ↓, s. 58.
  5. a b c d e Krzykowska 2000 ↓, s. 322.
  6. Łysik 2017 ↓, s. 64.
  7. Łysik 2017 ↓, s. 75.
  8. Łysik 2017 ↓, s. 76–77.
  9. Łysik 2017 ↓, s. 78–79.
  10. Łysik 2017 ↓, s. 80–81.
  11. Łysik 2017 ↓, s. 81–82.
  12. Pałac w Rybnej na sprzedaż. katowice.wyborcza.pl, 2005-02-18. [dostęp 2020-12-13]. (pol.).
  13. Łysik 2012 ↓.
  14. Łysik 2017 ↓, s. 83–85.
  15. Łysik 2017 ↓, s. 83.
  16. Łysik 2017 ↓, s. 87.
  17. a b Ignacy Płazak, Jan Przała, Katalog zabytków sztuki w Polsce, Izabela Rejduch-Samkowa, Jan Samek (red.), t. VI (województwo katowickie), zeszyt 12 (powiat tarnogórski), Warszawa: Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk i Wojewódzki Konserwator Zabytków w Katowicach, 1968, s. 14 (pol.).
  18. BIP – Urząd Miejski w Tarnowskich Górach: Gminna Ewidencja Zabytków. 2013-09-06. [dostęp 2019-04-12]. (pol.).
  19. a b Łysik 2017 ↓, s. 91–92.
  20. Hadaś 2000 ↓, s. 757–758.

Bibliografia

  • Aleksandra Bednarska: Zespół pałacowo-parkowy, Tarnowskie Góry. [w:] zabytek.pl [on-line]. OT NID w Katowicach, 2015-11-30. [dostęp 2022-01-01]. (pol.).
  • Biuletyn Informacji Publicznej – Pałac w Rybnej. [dostęp 2021-01-07]. (pol.).
  • Tadeusz B. Hadaś: Przyroda i jej przemiany w Dziejach Tarnowskich Gór. W: praca zbiorowa pod red. Jana Drabiny: Historia Tarnowskich Gór. Tarnowskie Góry: Muzeum w Tarnowskich Górach, 2000. ISBN 83-911508-3-6.Sprawdź autora:1.
  • Zofia Krzykowska: Miasto pod panowaniem pruskim i w obrębie II Rzeszy Niemieckiej (1763-1918). Zabytki architektury i sztuki. W: praca zbiorowa pod red. Jana Drabiny: Historia Tarnowskich Gór. Tarnowskie Góry: Muzeum w Tarnowskich Górach, 2000. ISBN 83-911508-3-6.Sprawdź autora:1.
  • Kamil Łysik. Pałac w Rybnej po 1945 r.. „Montes Tarnovicensis”. nr 55, 2012-04. Oficyna Monos. ISSN 1640-0216. [zarchiwizowane z adresu 2016-08-06]. (pol.). 
  • Kamil Łysik: Pałac w Rybnej i jego właściciele. Tarnowskie Góry: Pałac w Rybnej – instytucja kultury miasta Tarnowskie Góry, 2017. ISBN 978-83-61458-11-1. (pol.).

Media użyte na tej stronie

Silesian Voivodeship location map2.svg
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of en:Silesian Voivodeship with counties (powiats) and municipalities (gminas). Geographic limits of the map:
  • N: 51.1617 N
  • S: 49.2956 N
  • W: 17.8872 E
  • E: 20.0559 E
Distinctive emblem for cultural property.svg
Blue Shield - the Distinctive emblem for the Protection of Cultural Property. The distinctive emblem is a protective symbol used during armed conflicts. Its use is restricted under international law.
Upper Silesia coat of arms.png
Historical coat of arms of Upper Silesia (Oberschlesien). The region is now in Poland and there exists the voivodship of Silesia, but it has different borders.
Rybna palast 1907.jpg
Pałac w Rybnej, 1907 rok
Rybna pałac DSC 6710.jpg
Autor: Tomasz Górny (Nemo5576), Licencja: CC BY-SA 3.0
Pałac w Rybnej (Tarnowskie Góry).
Tarnowskie Góry County location map 2.svg
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of Tarnowskie Góry County with urbanized area highlighted. Geographic limits of the map:
  • N: 50.6412 N
  • S: 50.3183 N
  • W: 18.55 E
  • E: 19.154 E
Pałac w Rybnej - 2011r..jpg
Autor: Quark, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Pałac w Rybnej, Tarnowskie Góry Rybna, ul. Powstańców Warszawskich 83. Wygląd po renowacji; widok od frontu.
Pałac w Rybnej detal p.jpg
Autor: Przykuta, Licencja: CC BY-SA 4.0
Pałac w Rybnej (Tarnowskie Góry) - detal, Polska, województwo śląskie
Pałac w Rybnej - logo.jpg
Logo Pałacu w Rybnej w Tarnowskich Górach
Uczestnicy Kursu Unitarnego dla Podoficerów ZS w Rybnej.jpg
Uczestnicy Kursu Unitarnego dla Podoficerów Związku Strzeleckiego IV turnusu przy 11 Pułku Piechoty w Rybnej. Pośrodku siedzą (od prawej do lewej): podokręgowy ZS Władysław Tarnawski (Komendant Podokręgu ZS "Śląsk"), podokręgowy ZS Antoni Balko (Inspektor Komendy Głównej ZS) i kompanijny ZS Władysław Demkow (Komendant Kursu).
Pałac w Rybnej p.jpg
Autor: Przykuta, Licencja: CC BY-SA 4.0
Pałac w Rybnej (Tarnowskie Góry) - detal, Polska, województwo śląskie
Rybna Palace 1.jpg
Autor: Gabriel Wilk, Licencja: CC BY-SA 4.0
Pałac w Rybnej
Rybna Pałac.jpg
Autor: Paulina Gajda, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Tarnowskie Góry, pałac, 1796
Tarnowskie Góry location map.png
Autor:
OpenStreetMap contributors
, Licencja: CC BY-SA 2.0
Location map of Tarnowskie Góry, Poland
Ta mapa of Tarnowskie Góry została utworzona dzięki danym z projektu OpenStreetMap, zbieranym przez społeczność. Mapa ta może być niekompletna i zawierać błędy. Niewskazane jest poleganie wyłącznie na niej w nawigacji.