Pałac w Tworkowie

Pałac w Tworkowie
Symbol zabytku nr rej. A/1736/747/98 z 31.12.1998[1]
Ilustracja
Ruiny pałacu
Państwo

 Polska

Miejscowość

Tworków

Adres

ul. Parkowa

Typ budynku

ruiny pałacu

Styl architektoniczny

neorenesansowy

Rozpoczęcie budowy

XVI wiek

Ważniejsze przebudowy

1870-1872

Zniszczono

1931, 1945

Właściciel

gmina Krzyżanowice

Położenie na mapie gminy Krzyżanowice
Mapa konturowa gminy Krzyżanowice, blisko centrum na lewo u góry znajduje się punkt z opisem „Pałac w Tworkowie”
Położenie na mapie Polski
Położenie na mapie województwa śląskiego
Mapa konturowa województwa śląskiego, po lewej nieco na dole znajduje się punkt z opisem „Pałac w Tworkowie”
Położenie na mapie powiatu raciborskiego
Mapa konturowa powiatu raciborskiego, na dole znajduje się punkt z opisem „Pałac w Tworkowie”
Ziemia50°00′42,2″N 18°14′12,4″E/50,011722 18,236778
Herb rodziny von Saurma-Jeltsch

Pałac w Tworkowie (niem. Schloss Tworkau) – ruiny pałacu w miejscowości Tworków, w powiecie raciborskim w województwie śląskim.

Historia pałacu

W miejscu dzisiejszego pałacu miała znajdować się średniowieczna warownia wzniesiona w stylu gotyckim. W 1557 dobra tworkowskie nabył sędzia ziemski Kasper Wiskota von Wodnik. W 1567 rozpoczął (lub zakończył - taka data widnieje na detalu wieży[2]) budowę pałacu, jako swojej rodowej siedziby. Możliwe też, że była to tylko przebudowa starszego obiektu, świadczyć może o tym obecność ciosanego kamienia oraz gotycki układ cegieł w jednej z partii murów piwnicy. Powstało wówczas skrzydło zachodnie z wieżą, następne dwa powstały w późniejszym czasie - w 1600 lub najpóźniej przed 1666 rokiem. Część środkowa pałacu (północna) posiadała wybrzuszenie w kierunku południowym z dwoma skrzydłami po bokach, które otaczały dziedziniec.

Po kilku latach Kasper von Wodnik zmarł, a dobra i pałac przejął Johann von Bess von Cöln und Katowitz, sędzia ziemski księstwa opolsko-raciborskiego. Jego brat, Adam, sprzedał dobra rodzinie von Charwat, która była już w posiadaniu kilku dóbr w okolicach Raciborza. Kolejnym właścicielem została rodzina Lassota, a następnie Lichnowski, którzy w latach 1621-1637 rozbudowali pałac i zmodernizowali wnętrza.

W 1637 Tworków kupił Wilhelm Boreck, radca cesarza Ferdynanda II, starostwa księstwa wrocławskiego. Jego syn i kuzyn sprzedali majątek wdowie po zmarłym Wilhelmie (nie miała praw dziedziczenia) za 23 tys. talarów; nowa pani tworkowska wyszła za mąż za Wacława von Reiswitz, którego potomkowie byli właścicielami przez kolejne kilkadziesiąt lat. W czasie wojny trzydziestoletniej w pałacu mieściła się kwatera wojskowa.

W 1714 Tworków kupił baron von Trach, jego siostra sprzedała go w 1772 rodzinie Eichendorff za 130 tys. guldenów, która założyła tutaj park w stylu angielskim oraz powiększyła położone w pobliżu stawy.

W 1841 do Tworkowa wprowadzili się ostatni, jak się miało okazać, mieszkańcy pałacu – rodzina von Saurma-Jeltsch. W latach 1872–1874 przeprowadzili gruntowną przebudowę kompleksu w stylu neorenesansowym; pracami kierował Carl Heydenreich (współpracował m.in. przy przebudowie pałacu w Kopicach). Najbardziej widocznym nowym elementem była czworoboczna wieża, dobudowana do skrzydła wschodniego, a wieża w części zachodniej otrzymała wystrój neogotycki. Zachowano układ wnętrz i jedynie w pawilonie północno-zachodniego narożnika powstał gabinet oraz pokój bilardowy. Dziedziniec otoczono arkadami.

W styczniu 1931 w pałacu wybuchł pożar, obejmując niemal cały obiekt wraz z wieżą – łunę było widać w promieniu 60 kilometrów. Od samego początku podejrzewano podpalenie w celu wyłudzenia odszkodowania[3]). Dach miał zostać zaimpregnowany łatwo palnym środkiem, a świadkowie tego wydarzenia mieli zginąć w niewyjaśnionych okolicznościach[2]. Towarzystwo ubezpieczeniowe odmówiło wypłaty odszkodowania, twierdząc, że celowo zniszczono też partie ocalałe od ognia. Dyrektor dóbr tworkowskich pozwał ubezpieczyciela przed sąd w Raciborzu, żądając pół miliona marek - ostatecznie w wyniku wyroku przyznano 100 tys. marek; sędzia argumentował, że część zamku nie została zniszczona przez żywioł.

Pałacu już nigdy nie odbudowano, jedynie prowizorycznie nakryto dachem. W 1945 podczas działań wojennych pałac spłonął po raz drugi. Starostwo Powiatowe w Raciborzu szacowało zniszczenia na 90%. W 1957 zgodzono się na rozbiórkę obiektu (w uzasadnieniu stwierdzono, że jest to mienie poniemieckie, niestanowiące zabytku, zniszczone w czasie działań wojennych, nie nadające się do odbudowy[2]). Do rozbiórki na szczęście nie doszło, ale ruiny niszczały coraz bardziej. W 1963 sporządzono jedyne do tej pory studium historyczno-architektoniczne pałacu.

Obecnie w najlepszym stanie zachowała się wieża (na jej ścianie widać datę 1872 z informacją o budowie oraz herb rodziny von Saurma-Jeltsch) oraz korpusy skrzydeł. Ruiny od 2004 są własnością gminy Krzyżanowice; ogrodzono je i prowadzone są w nich prace zabezpieczające.

W 2016 r. gmina otrzymała 715 tys. euro w ramach transgranicznego projektu z gminą Szylerzowice na rewitalizację wieży i ruin. Dzięki środkom udało się je zabezpieczyć, udostępnić dawną wozownię i wieżę zamkową pełniącą obecnie funkcję widokowej. Obiekt jest udostępniony dla zwiedzających od połowy 2020 r. codziennie w godzinach od 10:00 do 19:00. Wstęp jest darmowy. Wieczorami można podziwiać iluminację świetlną.[4]

Architektura

Pałac jest trójskrzydłowy, podpiwniczony, postawiony na rzucie podkowy. Główne skrzydło, północne, ma trzy kondygnacje, pozostałe są dwukondygnacyjne. Do skrzydła zachodniego dostawiono trzypiętrową wieżę. Między tym skrzydłem a północnym widać resztki wieżyczki, niegdyś będącej klatką schodową. W południowo-zachodnim narożniku skrzydła wschodniego zachowała się druga wieża, okrągła i trzykondygnacyjna. Źródło z 1666 roku wspomina, że od strony południowo-zachodniej dobudowano murowaną dobudówkę, rozebraną następnie w 1871[2]. Portal wejściowy z dwoma pilastrami po bokach zwieńczony frontonem typu circulaire z herbem rodziny von Saurma-Jeltsch.

W przeszłości przed dawnym zamkiem znajdowała się fosa, zniwelowana w większości podczas budowy renesansowej rezydencji.

Browar dworski

W 1839 przy pałacu uruchomiono browar, w którym produkowanego piwo na sposób bawarski, pierwsze tego typu na Górnym Śląsku. Zakład zaczął prosperować jeszcze lepiej pod rządami rodziny Saurma-Jeltsch; w 1852 gruntownie go zmodernizowano, a w 1874 zaczęto produkcję piwa typu pilzneńskiego.

W okresie od wiosny do jesieni w weekendy kursowały do Tworkowa specjalne pociągi z Raciborza, dowożące gości do ogródka piwnego i piwiarni, w dni robocze do składów towarowych dostawiano wagony osobowe. Był to ewenement w skali Śląska.

Mały zakład, wykorzystujący wszelkie ówczesnego nowinki techniczne, został jednak zamknięty pod koniec XIX wieku, nie wytrzymując konkurencji z większymi browarami[2].

Przypisy

  1. Rejestr zabytków nieruchomych – województwo śląskie, Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2021.
  2. a b c d e Newerla Paweł, Wawoczny Grzegorz: Zamki i pałace dorzecza górnej Odry. Racibórz: 2007, s. 85-90. ISBN 978-83-89802-24-8.
  3. Ruiny pałacu w Tworkowie
  4. Instytut Gość Media, Wieża widokowa na zamku w Tworkowie otwarta, opole.gosc.pl, 11 lipca 2020 [dostęp 2021-01-31].

Linki zewnętrzne

Bibliografia

  • Newerla Paweł, Wawoczny Grzegorz: Zamki i pałace dorzecza górnej Odry. Racibórz: 2007. ISBN 978-83-89802-24-8.

Media użyte na tej stronie

Silesian Voivodeship location map2.svg
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of en:Silesian Voivodeship with counties (powiats) and municipalities (gminas). Geographic limits of the map:
  • N: 51.1617 N
  • S: 49.2956 N
  • W: 17.8872 E
  • E: 20.0559 E
Racibórz County location map02.svg
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of Racibórz County with urbanized area highlighted. Geographic limits of the map:
  • N: 50.28 N
  • S: 49.90 N
  • W: 18.03 E
  • E: 18.51 E
Distinctive emblem for cultural property.svg
Blue Shield - the Distinctive emblem for the Protection of Cultural Property. The distinctive emblem is a protective symbol used during armed conflicts. Its use is restricted under international law.
Upper Silesia coat of arms.png
Historical coat of arms of Upper Silesia (Oberschlesien). The region is now in Poland and there exists the voivodship of Silesia, but it has different borders.
Schloss Tworkau 2.JPG
Autor: Pudelek (Marcin Szala), Licencja: CC BY-SA 3.0
Schloss Tworkau
Pałac w Tworkowie.jpg
Autor: Maryan Kagan, Licencja: CC BY-SA 4.0
Pałac w Ruinach
Tworków Palace (6).jpg
Autor: Michał Bulsa, Licencja: CC BY-SA 4.0
Tworków Palace
Tworków- wieża.jpg
Autor: Maks Siegmund, Licencja: CC BY-SA 4.0
Tworków- wieża
Saurma-Jeltsch-Wappen.png
Wappen derer von Saurma-Jeltsch
Tworków- korytarz.jpg
Autor: Maks Siegmund, Licencja: CC BY-SA 4.0
Tworków- korytarz
Tworków- skrzydło.jpg
Autor: Maks Siegmund, Licencja: CC BY-SA 4.0
Tworków- skrzydło
Schloss Tworkau.JPG
Autor: Pudelek (Marcin Szala), Licencja: CC BY-SA 3.0
Ruins of Tworków/Tworkau castle
Tworków- piwnice.jpg
Autor: Maks Siegmund, Licencja: CC BY-SA 4.0
Tworków- piwnice