Państwowe Zakłady Lotnicze

Państwowe Zakłady Lotnicze (PZL) – polska wytwórnia lotnicza, przedsiębiorstwo państwowe założone w Warszawie w 1928 r.

W okresie PRL również nazwa powstałego w 1945 roku organu zarządzania branżą – Zjednoczenia Przemysłu Lotniczego z pierwszą siedzibą we Włochach pod Warszawą^[1]. Wiele lat później zmieniono mu nazwę na Zjednoczenie Przemysłu Lotniczego i Silnikowego „PZL”.

W 2008 roku w Polsce istniały cztery zakłady noszące w nazwie skrót PZL: Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego „PZL-Kalisz”, Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego „PZL-Rzeszów”, Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego „PZL-Świdnik” oraz Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego „PZL-Warszawa II” (Bumar), a także Polskie Zakłady Lotnicze Sp. z o.o. (PZL Mielec). Istnieje także spółka Pezetel Aviation sp. z o.o. – następca dawnego Przedsiębiorstwa Handlu Zagranicznego Pezetel.

Okres międzywojenny i II wojna światowa

Państwowe Zakłady Lotnicze zostały założone w Warszawie w 1928 na bazie wcześniejszych Centralnych Warsztatów Lotniczych (CWL). Pierwszym ich produktem był licencyjny francuski samolot myśliwski Wibault 70, który pozwolił opanować technologię samolotów o konstrukcji metalowej. Wkrótce utalentowany konstruktor Zygmunt Puławski zaprojektował serię nowoczesnych górnopłatowych myśliwców: PZL P.1, P.6, P.7 i P.11. Ostatnie dwa typy były produkowane seryjnie i były standardowym wyposażeniem polskiego lotnictwa w latach 1933–1939. Ostatni wariant, PZL P.24, rozwinięty już po śmierci Puławskiego w katastrofie lotniczej, był eksportowany do 4 krajów. Seryjnie produkowane były ponadto: lekki bombowiec PZL.23 Karaś i nowoczesny średni bombowiec PZL.37 Łoś. PZL budowały również w małych ilościach samoloty sportowe (PZL.5, PZL.19, PZL.26) i łącznikowe (PZL Ł-2). Przed 1939, PZL opracowały także projekty i prototypy samolotów myśliwskich (w tym PZL.50 Jastrząb) i samolotu pasażerskiego PZL.44 Wicher. PZL były największym polskim przedwojennym producentem samolotów.

Od 1934 główny zakład PZL mieścił się w Warszawie na Okęciu na Paluchu i nosił oznaczenie PZL WP-1 (Wytwórnia Płatowców-1, Wytwórnia Płatowców nr 1). W ramach budowy Centralnego Okręgu Przemysłowego zrealizowano tuż przed II wojną światową dwie nowe fabryki lotnicze: w Mielcu i Rzeszowie.

Nowy oddział w Mielcu PZL WP-2 (Wytwórnia Płatowców-2, Wytwórnia Płatowców nr 2) którego budowę rozpoczęto 1 września 1937, został uruchomiony tuż przed wojną (produkcję rozpoczęto w marcu 1939) w Mielcu-Cyrance. Do wybuchu wojny zdążono tu zbudować 6 sztuk bombowca PZL.37 Łoś z części dostarczonych z wytwórni warszawskiej^[2].

W Rzeszowie powstał zakład «PZL WS-2» (Wytwórnia Silników nr 2 PZL). Inwestorem zakładu w Rzeszowie była wytwórnia silników WS-1 z Warszawy. Prace budowlane rozpoczęto wiosną 1937, a już w lipcu przystąpiono do wznoszenia głównych obiektów fabryki, w 1938 zbudowano bloki mieszkalne „Osiedla WSK” przy ul. Dąbrowskiego. W założeniu «PZL WS-2» w Rzeszowie miała produkować silniki lotnicze dla fabryki w Mielcu. Planowano przenieść tu z Warszawy produkcję silników Bristol Pegasus; oficjalna strona «WSK-PZL Rzeszów» podaje informację o budowie przed wybuchem wojny silników tego typu^[3]. Natomiast Bogdan Kaczmar^[4] podaje, że do wybuchu wojny zdołano wyprodukować tylko 50 silników PZinz Junior, wytwarzanych dotychczas przez «Państwowe Zakłady Inżynierii». Docelowo zamierzano produkować w Rzeszowie 450 sztuk silników rocznie. Po wybuchu wojny i wkroczeniu do Rzeszowa wojsk niemieckim fabrykę przejęli Niemcy.

Oddział «PZL WS-1» (Wytwórnia Silników-1) w Warszawie budował silniki lotnicze – przede wszystkim silniki gwiazdowe na licencji brytyjskiej firmy Bristol (Bristol Pegasus, Bristol Mercury).

Podczas II wojny światowej, wszystkie fabryki PZL-u zostały przejęte (z wyjątkiem rzeszowskiej) przez Niemców pod nazwą «Flugmotorenwerke», remontujące silniki lotnicze na potrzeby Luftwaffe armii III Rzeszy)^[5]. Podczas odwrotu Niemców zostały zniszczone, następnie po wojnie odbudowane.

Okres powojenny

Po II wojnie światowej pierwszym – już w 1945 r. – kontynuatorem ich tradycji i działalności były powstałe w Lublinie, a krótko potem przeniesione do Łodzi «Lotnicze Warsztaty Doświadczalne» w Łodzi.

Zakłady «PZL WP-1» zostały początkowo przeznaczone jako zaplecze studyjno-projektowe dla przemysłu lotniczego i nazwane «CSS» («Centralne Studium Samolotów»), później znowu przejęły rolę wytwórni lotniczej pod nazwą «WSK-4» («Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego 4»), a od 1956: «WSK-Okęcie». Pomimo nowej nazwy „WSK”, skrót „PZL” był wciąż używany w oznaczeniach nowych projektów. «WSK-Okęcie» rozwijała i produkowała głównie lekkie samoloty sportowe, szkolne, wielozadaniowe i rolnicze. Najbardziej znanymi konstrukcjami są: PZL-104 Wilga (wielozadaniowy) i PZL-106 Kruk (rolniczy). Po 1989 zakłady powróciły do tradycyjnej nazwy: «PZL „Warszawa-Okęcie”», od 1995 roku «PZL „Warszawa-Okęcie” S.A.».

Druga wytwórnia, dawna «PZL WP-2», nazwana po wojnie «WSK „PZL-Mielec”», stała się największym po wojnie polskim producentem samolotów w oparciu o silniki dostarczane przez «WSK-PZL Rzeszów». Początkowo produkowano w Mielcu licencyjne radzieckie samoloty: dwupłatowe samoloty wielozadaniowe An-2 i myśliwce odrzutowe MiG-15 (jako Lim-1 i Lim-2) oraz MiG-17 (jako Lim-5 i Lim-6). Wytwórnia produkowała także samoloty odrzutowe polskiej konstrukcji: szkolno-treningowe TS-11 Iskra i rolnicze M-15 Belphegor (na eksport dla ZSRR). Od lat 80. XX w. wytwórnia produkuje głównie własne wersje rozwojowe konstrukcji licencyjnych, jak samolot rolniczy PZL M18 Dromader i lekki samolot transportowy PZL M28 Skytruck/Bryza. Po 1998 wytwórnia została przekształcona w spółkę o nazwie: «Polskie Zakłady Lotnicze Sp. z o.o.», w skrócie: «PZL Mielec».

W 1951 zbudowano czwartą powojenną wytwórnię lotniczą: «WSK-Świdnik» w Świdniku, w 1957 przemianowaną na «WSK „PZL-Świdnik”». Od 1956 wytwórnia stała się jednym z głównych światowych producentów śmigłowców, produkując śmigłowce Mi-1 (jako SM-1 i SM-2) oraz Mi-2 na radzieckiej licencji. Świdnik stał się wyłącznym producentem szeroko rozpowszechnionego Mi-2. Od końca lat 80. Świdnik produkuje zaprojektowany w Polsce śmigłowiec W-3 Sokół. Po 1991 wytwórnia zmieniła nazwę na «PZL-Świdnik». Obecnie produkuje również lekki śmigłowiec PZL SW-4, szybowce i części dla innych światowych wytwórców takich jak Agusta, GKN, Cessna czy Bell. 6 czerwca 2005 zakład podpisał kontrakt na dostawę części dla US Navy. W 2004 «PZL-Świdnik» osiągnęły sprzedaż w wysokości 209 mln zł przy 6,9 mln zł zysku.

Logo Wytwórni Sprzętu Komunikacyjnego we Wrocławiu

Również w 1951 dotychczasową fabrykę silników «Fasil» położoną we wrocławskim Psim Polu, powstałą tu w latach 1946–1947 na miejscu przedwojennych zakładów «Rheinmetall-Borsig» przemianowano na «Wytwórnię Sprzętu Komunikacyjnego» (od 1970 do 1974 «Kombinat Typowych Elementów Hydrauliki Siłowej „Delta-Hydral”», od 1975 do 1993 «Kombinat Typowych Elementów Hydrauliki Siłowej „PZL-Hydral”»); produkowano tam różne podzespoły i komponenty używane przez pozostałe wytwórnie PZL i nie tylko – m.in. układy hydrauliczne, układy hamulcowe i in. Od grudnia 1993 firma funkcjonowała jako «Kombinat „PZL-Hydral” SA». W 2011 firmę przejął amerykański «Hamilton Sundstrand» (przejęty następnie przez «United Technologies Corporation»)^[6]. Przedsiębiorstwo zaczęło specjalizować się w produkcji lotniczych układów paliwowych i hydraulicznych – utworzono też Centrum Badawczo-Rozwojowe, którego celem jest opracowywanie, testowanie i wdrażanie do produkcji nowych konstrukcji z tej dziedziny^[7].

Główne konstrukcje

PZL (przed 1939 r.)

Lista głównych konstrukcji PZL (data oblotu prototypu / rozpoczęcia produkcji), kursywą oznaczone prototypy.

CSS → WSK-Okęcie → PZL „Warszawa-Okęcie”

WSK „PZL-Mielec” → PZL Mielec

WSK „PZL Świdnik” → PZL-Świdnik

Związani z PZL

• Tadeusz Sołtyk
• Zygmunt Puławski
• Jerzy Dąbrowski (konstruktor)

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Strona PZL Warszawa-Okęcie. pzl.eads.net. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-06-16)].
• Strona PZL Mielec
• Strona PZL Świdnik