Pachnotka bazyliowata

Pachnotka bazyliowata

Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	jasnotowce
Rodzina	jasnotowate
Rodzaj	pachnotka
Gatunek	pachnotka bazyliowata
Nazwa systematyczna
Perilla frutescens (L.) Britton Mem. Torrey Bot. Club 5: 277 1894[3]
Synonimy
Perilla albiflora Odash. Perilla avium Dunn Perilla ocymoides L. Perilla shimadae Kudô Perilla urticifolia Salisb.[3]
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[4]
najmniejszej troski

Pachnotka bazyliowata^[5], p. krzewiasta^[6], p. zwyczajna^[7] (Perilla frutescens (L.) Britton) – gatunek roślin z rodziny jasnotowatych, reprezentant monotypowego rodzaju pachnotka Perilla^[8]. Współcześnie gatunek rozpowszechniony jest w Azji na obszarze od Himalajów po Japonię^[9], ale pochodzi prawdopodobnie z cienistych siedlisk leśnych u podnóża Himalajów rozciągających się od Pakistanu na wschód^[10]. Roślina rozprzestrzeniana jest jako uprawna, popularna zwłaszcza w Azji Wschodniej, Europie południowo-wschodniej^[9] i na południu USA^[5]. Jako dziczejący gatunek introdukowany występuje m.in. na Ukrainie^[9].

Uprawiana jest jako roślina olejodajna, a także jako ozdobna^[5][9].

Morfologia

Kwiaty

Pokrój

Aromatyczna roślina jednoroczna osiągająca od 0,3 do 2 m wysokości, zielona do purpurowo nabiegłej (u odmian formy różnie ubarwione), owłosiona w różnym stopniu do szczeciniastej^[11]. Silnie rozgałęziona, stąd pokrój krzaczasty^[5].

Liście

Naprzemianległe, pojedyncze, na ogonkach do 5 cm długości. Blaszka szerokojajowata do okrągławej, u nasady zaokrąglona, na szczycie krótko zaostrzona lub tępa, na brzegu gęsto lub niewyraźnie piłkowana. Blaszka osiąga od ok. 4 do 13 cm długości i od ok. 3 do 10 cm szerokości. Z wierzchu zwykle szczeciniaste, od spodu przylegająco owłosione. Zielone, ale często też purpurowo nabiegłe i z purpurowoczarnymi plamami^[11].

Kwiaty

Zebrane po dwa (rzadziej cztery) w luźno lub gęsto rozmieszczone okółki^[10] w szczytowej części pędu i w gronach wyrastających z kątów górnych liści. Kwiaty szypułkowe, wsparte szerokojajowatymi lub zaokrąglonymi przysadkami. Kielich zrosłodziałkowy, dziesięciożyłkowy, dzwonkowaty, dwuwargowy, w czasie kwitnienia do 3 mm długości, ale w czasie owocowania powiększa się i rozszerza jednostronnie. Górna warga kielicha z trzema lancetowatymi ząbkami, z których środkowy jest najmniejszy, dolna warga z dwoma ząbkami. Korona pięciopłatkowa, zrośnięta u nasady w dzwonkowatą rurkę^[11], nieco tylko dłuższa od kielicha, słabo grzbiecista^[5] osiąga do 4 mm długości^[11]. Płatki białe do czerwonofioletowych, w dolnej wardze trzy łatki, z których środkowa jest nieco większa, a boczne podobne wielkością do dwóch łatek wargi górnej. Cztery pręciki, z których czasem dwa górne są nieco dłuższe^[11], krótsze od korony^[10]. Szyjka słupka krótka^[10], z dwudzielnym znamieniem o równych ramionach^[11].

Owoce

Czterodzielne rozłupnie, rozpadające się na cztery kulistawe, gładkie rozłupki o średnicy do 1,5 mm^[10][11].

Systematyka

W obrębie rodzaju pachnotka Perilla L., Gen. ed. 6: 578. Jun 1764^[8] w niektórych ujęciach wyróżniano 6^[9]–7^[5] gatunków. Współcześnie traktowane są one wszystkie jako jeden zmienny gatunek^[9][10][11]. W obrębie gatunku potwierdzono wyraźne zróżnicowanie chemotypów^[7].

W obrębie rodziny jasnotowatych Lamiaceae rodzaj zaliczany jest do podrodziny Nepetoideae (Dumort.) Luerss. (1882) i plemienia Elsholtzieae (Burnett) Sanders & Cantino (1984)^[10].

Zastosowanie

• 

  Odmiana 'Magilla'

• 

  Czerwonolistna odmiana crispa

• 

  Sushi z liśćmi pachnotki

W Azji od dawna pachnotka uprawiana jest jako roślina olejodajna. Jej szybko schnący olej^[5] (yegoma)^[9] wykorzystywany jest do wyrobu werniksów, chińskiej^[5] i japońskiej^[7] laki, lakierów, gum^[5] i linoleum^[7]. Olej ten stosuje się także do wyrobu odzieży wodoodpornej^[7], parasoli, nasącza się nim papier do zapewnienia mu wodoodporności, a także dodaje do farb i atramentów^[9].

Zarówno olej^[9] jak i olejek eteryczny wykorzystuje się w lecznictwie^[5], zwłaszcza w medycynie chińskiej^[9]. W Japonii antyseptycznie działający olejek dodawany jest do proszków do mycia zębów^[7].

Wytłoki wykorzystywane są jako pasza^[12].

Pomimo że dziko rosnące rośliny zawierają toksyczne ketony, w Japonii z odmiany P. frutescens var. crispa pozyskuje się z liści barwnik zwany sizo do barwienia potraw. Olejek z tej odmiany stosowany jest do aromatyzowania potraw, zwłaszcza sosów i słodyczy. W Japonii wytwarza się z niego także substancję słodzącą do 8 razy słodszą od sacharyny i do kilku tysięcy razy od sacharozy, wykorzystywaną do słodzenia tytoniu^[7]. W Indiach olej wykorzystuje się jako jadalny^[12].

Roślina uprawiana jest także jako ozdobna, zwłaszcza w klombach dywanowych. Uprawia się różne odmiany o barwnych i różnokształtnych liściach, w tym kędzierzawych i purpurowo nabiegłych^[5].

Uprawa

Roślina rozmnażana z nasion. Ponieważ znosi lekkie przymrozki, młode rośliny mogą być wysadzane do gruntu już wiosną. Wymaga gleb przepuszczalnych i świeżych w miejscach słonecznych i półcienistych. W uprawie o charakterze ozdobnym usuwa się kwiatostany w celu przedłużenia żywotności roślin i dla uniknięcia ich rozsiewania się. Roślina rekomendowana do stref mrozoodporności od 8 do 11^[13].

Przypisy