Pacyfikacja wsi Dzierążnia

Cmentarz w Dzierążni, na którym spoczywają m.in. szczątki ofiar pacyfikacji

Pacyfikacja wsi Dzierążnia – masowy mord na ludności cywilnej, połączony z grabieżą i niszczeniem mienia, dokonany przez okupantów niemieckich w dniach 28–29 stycznia 1943 roku we wsi Dzierążnia na Zamojszczyźnie.

27 stycznia 1943 roku w Dzierążni rozegrało się starcie między niemiecką żandarmerią a partyzantami Batalionów Chłopskich, którzy usiłowali odbić aresztowanych mieszkańców. W odwecie Niemcy spacyfikowali wieś, mordując ponad 60 osób i paląc osiem gospodarstw. Zbrodnia w Dzierążni i przeprowadzona w tym samym czasie pacyfikacja pobliskich Bud i Huty Dzierążyńskiej, skłoniły miejscowe kierownictwo BCh do podjęcia otwartej walki z Niemcami, co w konsekwencji doprowadziło do bitwy pod Zaborecznem.

Geneza

Przed wojną Dzierążnia w powiecie tomaszowskim była średniozamożną wsią, w której silne wpływy posiadał ruch ludowy. W okresie niemieckiej okupacji istniały tam placówki Batalionów Chłopskich i Armii Krajowej^[1].

Pod koniec listopada 1942 roku, pod kierownictwem dowódcy SS i policji na dystrykt lubelski, SS-Brigadeführera Odilo Globocnika, rozpoczęto na Zamojszczyźnie szeroko zakrojoną operację wysiedleńczą. Jej celem było wypędzenie z tego regionu około 100 tys. Polaków, na których miejsce zamierzano osiedlić niemieckich kolonistów, przede wszystkim volksdeutschów ze Słowenii, Lotaryngii i Besarabii^[2]. Działania Niemców spotkały się z biernym oporem wysiedlanej ludności oraz ze zbrojną reakcją polskiego ruchu oporu^[3]. Oddziały partyzanckie Batalionów Chłopskich, Armii Krajowej i Gwardii Ludowej usiłowały powstrzymać ekspedycje pacyfikacyjno-wysiedleńcze, atakowały niemieckie obiekty gospodarcze i linie komunikacyjne, a także przeprowadzały akcje odwetowe we wsiach zasiedlonych przez niemieckich kolonistów^[4][5].

Przebieg pacyfikacji

27 stycznia 1943 roku^[1][6] w Dzierążni pojawili się niemieccy żandarmi z posterunków w Zamościu i Rachaniach. Aresztowali kilku mieszkańców, w tym członków miejscowej placówki BCh^[a][1]. W sąsiedniej Hucie Dzierążyńskiej przebywał wtedy komendant Obwodu Tomaszów Lubelski BCh kpt. Franciszek Bartłomowicz ps. „Grzmot” razem ze swym zastępcą, por. Robertem Aborowiczem ps. „Azja”. Na wieść o aresztowaniach „Grzmot” rozkazał „Azji” zebrać miejscowych członków BCh i odbić więźniów^[7]. W ślad za tym rozkazem partyzanci udali się do Dzierążni i otoczyli dom sołtysa, w którym Niemcy umieścili aresztantów. Gdy żandarmi szykowali się, by z więźniami opuścić wieś, Polacy przystąpili do ataku^[8]. W walce zginęło dwóch^[1], czterech^[9] lub nawet pięciu^[10] żandarmów. Partyzanci również ponieśli straty; w zależności od źródła podaje się, że wyniosły one od jednego^[1][9] do kilku^[10] zabitych, a także kilku rannych. Wśród tych ostatnich znalazł się por. „Azja”^[9]. Jednemu lub kilku Niemcom udało się zbiec i zaalarmować posterunek żandarmerii w Tomaszowie Lubelskim i placówkę gestapo w Zamościu^[9]. Partyzanci spodziewając się niemieckiego odwetu, nakazali mieszkańcom wsi ewakuację. Tylko część ludności posłuchała jednak tego wezwania^[11].

Następnego dnia Niemcy powrócili większymi siłami do Dzierążni i rozpoczęli pacyfikację, która zakończyła się dopiero 29 stycznia. Najpierw żandarmi^[b] otoczyli wieś, po czym idąc od domu do domu zabijali każdego spotkanego mieszkańca bez względu na wiek i płeć. Masakrze towarzyszyły grabież mienia i palenie zabudowań^[10]. Rejestr miejsc i faktów zbrodni popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich informuje, że zamordowano wtedy 66 Polaków^[12]. W opracowaniu Zbrodnie hitlerowskie na wsi polskiej 1939–1945 wymieniono natomiast nazwiska 62 ofiar, wśród których znajdowało się trzydziestu czterech mężczyzn, dziewiętnaście kobiet i dziewięcioro dzieci^[13]. Najmłodsza ofiara liczyła 2 lata, najstarsza 82 lata^[14]. Całkowicie spalono osiem gospodarstw z całym inwentarzem^[10].

Epilog

Groby ofiar pacyfikacji na cmentarzu w Dzierążni

Pacyfikacja Dzierzążni nie była jedyną zbrodnią popełnioną przez Niemców w odwecie za potyczkę z oddziałem por. „Azji”. 29 stycznia spacyfikowano pobliskie Budy i Hutę Dzierążyńską, mordując 71 osób^[15]. Tego samego dnia, lecz z innej przyczyny, Niemcy spacyfikowali również pobliski Sumin, zamieszkany w większości przez ludność ukraińską (50 ofiar)^[16]. Owa seria pacyfikacji została odnotowana w sprawozdaniach Rady Głównej Opiekuńczej i raportach Polskiego Państwa Podziemnego, aczkolwiek podano tam błędne daty tych wydarzeń oraz znacznie zawyżono liczbę ofiar^[17].

Pacyfikacje Dzierążni, Bud i Huty Dzierążyńskiej skłoniły miejscowe kierownictwo BCh do podjęcia otwartej walki z Niemcami, co w konsekwencji doprowadziło do bitwy pod Zaborecznem (1–2 lutego 1943)^[18].

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Józef Fajkowski: Wieś w ogniu. Eksterminacja wsi polskiej w okresie okupacji hitlerowskiej. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1972.
• Józef Fajkowski, Jan Religa: Zbrodnie hitlerowskie na wsi polskiej 1939–1945. Warszawa: Książka i Wiedza, 1981.
• Agnieszka Jaczyńska: Sonderlaboratorium SS. Zamojszczyzna: „pierwszy obszar osiedleńczy” w Generalnym Gubernatorstwie. Lublin: Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu. Oddział w Lublinie, 2012. ISBN 978-83-7629-383-7.
• Czesław Madajczyk (red.): Zamojszczyzna – Sonderlaboratorium SS. Zbiór dokumentów polskich i niemieckich z okresu okupacji hitlerowskiej. T. I i II. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1979.
• Janina Mikoda: Rejestr miejsc i faktów zbrodni popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich w latach 1939–1945. Województwo zamojskie. Warszawa: GKBZpNP-IPN, 1994. ISBN 83-903356-0-3.