Pacyfikacja wsi Popówka

Pacyfikacja wsi Popówka
Pomnik w miejscu spacyfikowanej wsi
Państwo	Polska (okupowana przez III Rzeszę)
Miejsce	Popówka
Data	30 czerwca – 3 lipca 1943
Liczba zabitych	37 osób
Typ ataku	egzekucja przez rozstrzelania
Sprawca	III Rzesza
brak współrzędnych

Upamiętnienie zamordowanych mieszkańców wsi w miejscu egzekucji na cmentarzu żydowskim w Gródku

Grób ofiar pacyfikacji na cmentarzu prawosławnym w Królowym Moście

Fragment pomnika prawosławnych mieszkańców Białostocczyzny zabitych i zaginionych w latach 1939–1956. Wśród upamiętnionych wsi wymieniona Popówka

Pacyfikacja wsi Popówka – masowy mord na ludności cywilnej połączony z grabieżą i niszczeniem mienia dokonany przez okupantów niemieckich w dniach 30 czerwca – 3 lipca 1943 roku we wsi Popówka w powiecie białostockim.

Wieś, którą zamieszkiwała ludność prawosławna, została spacyfikowana w odwecie za współpracę jej mieszkańców z sowiecką partyzantką. 30 czerwca 1943 roku niemiecka żandarmeria aresztowała wszystkich mężczyzn, a dwa dni później ten sam los spotkał kobiety i dzieci. 3 lipca wszystkich zatrzymanych rozstrzelano na cmentarzu żydowskim w Gródku. Wieś po uprzednim ograbieniu doszczętnie zniszczono. Po wojnie nie została odbudowana.

Geneza

Popówka leżała na terenie Puszczy Knyszyńskiej, w odległości około 20 kilometrów od Białegostoku. Przed pacyfikacją liczyła pięć gospodarstw i 34 mieszkańców^[1].

Latem 1941 roku Popówka wraz z resztą Białostocczyzny znalazła się pod niemiecką okupacją. W pobliskich lasach założył swoją bazę oddział sowieckiej partyzantki, którym dowodził lejtnant Dymitr Nowikow ps. „Miszka”. Miejscowa ludność prawosławna udzielała partyzantom wszechstronnej pomocy^[2].

Po pewnym czasie Niemcy nasilili działania przeciwpartyzanckie, co zmusiło „Miszkę” do likwidacji bazy i podzielenia oddziału na niewielkie patrole. W kwietniu 1943 roku białostockie Gestapo zdołało wprowadzić do oddziału swojego agenta, Eugeniusza Biwojno. Dzięki jego doniesieniom władze okupacyjne dowiedziały się o współpracy mieszkańców Popówki z partyzantami^[2].

Przebieg pacyfikacji

30 czerwca 1943 roku do Popówki przybyła ekspedycja karna, w której skład wchodzili żandarmi z posterunków w Gródku i sąsiednich miejscowości. Niemcy aresztowali wszystkich mężczyzn, a następnie zabrali ich do aresztów w Gródku i Raduninie. 2 lipca powrócili do wsi, aby aresztować kobiety i dzieci. Zostały one zabrane do Gródka^[1]. Aresztowania uniknęła tylko Elżbieta Matejczuk z d. Dzienisiuk, gdyż udało jej się ukryć w zbożu^[2], a według innej wersji – w piecu do pieczenia chleba^[3].

2 lipca aresztowano także pięciu mieszkańców sąsiedniej wsi Pieszczaniki, w tym jedną kobietę. Zostali oni dołączeni do zatrzymanych mieszkańców Popówki. Żandarmi brutalnie znęcali się nad więźniami, bijąc ich, głodząc i szczując psami^[1].

Przez trzy dni Niemcy systematycznie rabowali Popówkę, zabierając inwentarz żywy i cenniejsze przedmioty. Dwa budynki, które były wykonane z lepszych materiałów, zostały rozebrane. Pozostałe spalono^[4].

3 lipca wszyscy aresztanci zostali rozstrzelani. Egzekucja odbyła się na cmentarzu żydowskim w Gródku, nad zbiorowym grobem, do którego wykopania zmuszono grupę mężczyzn z Gródka^[5]. Według autorów opracowania Wieś białostocka oskarża… zamordowano wtedy 36 osób, w tym szesnaścioro dzieci^[1]. Autorzy monografii Zbrodnie hitlerowskie na wsi polskiej 1939–1945 podają natomiast, że rozstrzelano 37 osób, w tym dziesięciu mężczyzn, jedenaście kobiet i szesnaścioro dzieci. Najmłodsza ofiara liczyła rok, a najstarsza 60 lat^[3].

Wśród funkcjonariuszy aparatu okupacyjnego odpowiedzialnych za pacyfikację Popówki znajdowali się: komisarz gminny w Gródku – Górski, komendant posterunku żandarmerii w Gródku – Richvel, komendant posterunku żandarmerii w Załukach – Rochman^[6].

Epilog

W 1945 roku^[3][6], a według innych źródeł w 1946 roku^[2][7], zwłoki ofiar pacyfikacji zostały ekshumowane i pogrzebane we wspólnej mogile na cmentarzu w Królowym Moście.

Popówka nie została odbudowana^[6]. 4 września 1960 roku w miejscu nieistniejącej wsi odsłonięto pamiątkowy kamień^[2][7]. Tego samego dnia tablicę upamiętniającą rozstrzelanych mieszkańców Popówki odsłonięto na cmentarzu żydowskim w Gródku^[2].

W 1965 roku na zbiorowej mogile na cmentarzu w Królowym Moście wzniesiono niewielki pomnik z wyrytymi imionami pomordowanych^[7]. W tym samym roku tablicę pamiątkową na cmentarzu żydowskim w Gródku zastąpiono obeliskiem, który ufundowały Zasadnicza Szkoła Zawodowa i Technikum Drogowe w Białymstoku. Honorowy patronat sprawowała nad nim szkoła podstawowa w Królowym Moście^[2].

29 sierpnia 1982 roku w miejscu spacyfikowanej wsi odsłonięto pomnik ku czci pomordowanych mieszkańców. W uroczystości udział wzięło około 1,5 tys. osób, w tym przewodniczący Rady Głównej Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa – Stanisław Marcinkowski, kierownictwo wojewódzkich władz państwowych i partyjnych, przedstawiciele LWP, a także delegacja z Białoruskiej SRR. Odsłonięcia pomnika dokonali przewodniczący Komitetu Wojewódzkiego PZPR Stefan Zawodziński oraz Elżbieta Matejczuk z d. Dzienisiuk – jedyna ocalała z pacyfikacji mieszkanka Popówki^[2].

Ofiary pacyfikacji Popówki upamiętniono także na pomniku prawosławnych mieszkańców Białostocczyzny zabitych i zaginionych w latach 1939–1956, który odsłonięto w Białymstoku w 2012 roku^[8].

Przypisy

Bibliografia

• Józef Fajkowski: Wieś w ogniu. Eksterminacja wsi polskiej w okresie okupacji hitlerowskiej. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1972.
• Józef Fajkowski, Jan Religa: Zbrodnie hitlerowskie na wsi polskiej 1939–1945. Warszawa: Książka i Wiedza, 1981.
• Michał Gnatowski, Waldemar Monkiewicz, Józef Kowalczyk: Wieś białostocka oskarża. Ze studiów nad eksterminacją wsi na Białostocczyźnie w latach wojny i okupacji hitlerowskiej. Białystok: OKBZH i Ośrodek Badań Naukowych w Białymstoku, 1981. ISBN 83-00-00323-1.
• Anna Moroz. Konflikt pamięci na pograniczu polsko-białoruskim na przykładzie działalności Romualda Rajsa ps. „Bury”. „Studia z Geografii Politycznej i Historycznej”. 5, 2016. ISSN 2300-0562.