Pampa (formacja roślinna)

Pampa pagórkowa w rejonie Pigüé

Zasięg występowania pampy

Intensywnie użytkowane rolniczo obszary w zasięgu dawnej pampy równinnej

Pampa (z języka keczua^[1]) – formacja roślinna o charakterze stepowym tj. z dominacją traw, ale też udziałem zarośli. Stanowiła największy kompleks roślinności trawiastej na półkuli południowej zajmując około 700 tys. km² w Ameryce Południowej – we wschodniej Argentynie, w Urugwaju i południowo-wschodniej Brazylii. W środkowej części rozcina ją rozległe estuarium La Platy. Niemal w całości formacja ta została zamieniona w obszary rolnicze i zurbanizowane.

W obrębie formacji wyróżnia się wilgotną pampę równinno-trawiastą i bardziej suchą pampę pagórkową z udziałem kolczastych zarośli^[2], stanowiące odrębne ekoregiony w klasyfikacji WWF^[3][4].

Obszar występowania

Wilgotna pampa równinno-trawiasta występuje w północno-wschodniej Argentynie, między estuarium La Platy na północy i zatoką Bahía Blanca na południu^[2]. Zasięg formacji obejmuje znaczną część prowincji Buenos Aires pokrywając ok. 240 tys. km²^[4]. Pampa pagórkowa rozprzestrzeniona jest dalej na północy obejmując Urugwaj i południową Brazylię po pasmo Serra Geral na Wyżynie Brazylijskiej. W Argentynie wykształca się w paśmie Sierra de la Ventana w obrębie prowincji Buenos Aires^[2], a poza tym obejmuje prowincje La Pampa, San Luis i Córdoba, obejmując w tym kraju ok. 330 tys. km²^[3]. W sumie areał pampy we wszystkich trzech krajach wynosi ok. 700 tys. km²^[5]. W szerokim ujęciu areał formacji określany bywa nawet na 1,5 mln km² ze względu na nieostrą granicę z suchymi formacjami zaroślowymi i półpustynnymi na zachodzie i północnym zachodzie oraz włączanie tu rozległych mokradeł słodko- i słonowodnych^[1].

Warunki kształtowania się

Pampa równinna wykształca się na nisko położonych obszarach, zwykle do ok. 500 m n.p.m. Średnioroczne opady wynoszą tu od 600 do 1000 mm, a temperatury od 14 do 17°C^[2]. Obszar ten z powodu równinnej rzeźby jest odwadniany wolno płynącymi rzekami i obfituje w słodkowodne i słone mokradła^[4]. Pampa pagórkowa osiąga w północnej części swego zasięgu temperatury do 19°C i nawet większe opady (od 700 do 1300 mm)^[2], ale zasadniczo w zachodniej i południowej części swego areału jest znacznie suchsza^[5], a opady na ogół nie przekraczają 700 mm^[3]. Ewapotranspiracja przewyższa na ogół (poza strefą bliższą wybrzeży) wielkość opadów. Temperatury zimowe mieszczą się w zasięgu pampy w zakresie od 6 do 14°C, a latem do 20 do 26°C. Na północy maksymalne temperatury letnie mogą osiągać nawet 40°C. W okresie zimowym występują przygruntowe przymrozki^[5]. Pampa pagórkowa pokrywa także pasma górskie – Sierra de Córdoba i Sierra de la Ventana^[1]. W kierunku południowym, zachodnim i północno-zachodnim pampa przechodzi w suche i kolczaste zarośla espinales oraz półpustynie^[5][2], poza którymi dalej na południu rozciągają się stepy patagońskie^[2]. Na północy, w obrębie Wyżyny Brazylijskiej, pampa kontaktuje się z formacjami leśnymi – z mezofitycznymi lasami międzyzwrotnikowymi i lasami araukariowymi^[2].

Gleba na znacznej części obszaru jest w typie czarnoziemów utworzona z lessów pochodzenia wulkanicznego – ciemnobrązowa, o gruzełkowatej strukturze, z głębokim poziomem próchnicznym sięgającym ok. 40 cm. Zawartość materii organicznej spada od ok. 4% w górnej części profilu do 1–2% na głębokości ok. 70 cm. Głębiej występują gliny i skały węglanowe. Odczyn jest słabo kwaśny w górze profilu i słabo zasadowy w głębi^[5]. W zachodniej części formacji występują gleby piaszczyste, a w górach płytkie gleby szkieletowe^[4]. W obniżeniach terenowych wykształcają się gleby słone. Zasolenie gleb w zachodniej części obszaru powodowane jest także przez sole nawiewane tu z występujących dalej na zachodzie i północnym zachodzie terenów pustynnych^[5].

Formacja utrzymywała się najwyraźniej w obszarze od dawna, o czym świadczą znajdowane tu skamieniałości fauny – przynajmniej trwała przez cały plejstocen^[5].

Szata roślinna

Współcześnie niemal zupełnie zniszczona pierwotna pokrywa roślinna pampy cechowała się wielkim zróżnicowaniem gatunkowym – samych traw rosło tu ok. tysiąca gatunków, a innych roślin zielnych kolejny tysiąc. Występowały tu rozległe zbiorowiska z trawami osiągającymi tak okazałe rozmiary, że przesłaniać mogły nawet jeźdźca na koniu. Wśród traw występowały także wielogatunkowe zbiorowiska kwiecistych ziołorośli^[6]. Pierwotnie praktycznie nie występowały tu drzewa, poza lasami galeriowymi wzdłuż rzek i lokalnie niewielkimi drzewami wkraczającymi z sąsiadujących suchych formacji zaroślowo-leśnych (z takich rodzajów jak: wiązowiec Celtis, jadłoszyn Prosopis, Geoffroea i Fagara)^[2]. Mimo braku miejscowej flory drzew, świadczącej o długotrwałym rozwoju roślinności bezdrzewnej, sadzone i uprawiane drzewa rosną tu dobrze (a introdukuje się ich tu współcześnie wiele, różnorodnych i z różnych kontynentów). Każdorazowo jednak w celu uprawy wymagają interwencji – drzewa nie są w stanie same kiełkować w zwartej i grubej darni pampy^[2].

Specyficzny charakter pampie nadawały okazałe, kępiaste trawy, w tym zwłaszcza z rodzaju perłówka Melica^[7]. Dominantami w zbiorowiskach trawiastych pampy równinnej były m.in. takie gatunki jak: Melica brasiliana, Nassella neesiana, N. hyalina^[5], N. tenuissima, N. filiculmis, N. trichotoma^[2], Jarava plumosa^[5], Jarava filifolia^[2], Bothriochloa laguroides, Panicum bergii^[5], Panicum urvilleanum^[2], Paspalum plicatulum^[5], Amelichloa brachychaeta, Piptochaetium montevidense, Piptochaetium napostaense, Poa ligularis, Aristida murina. Między kępami traw rosły ciborowate i rośliny dwuliścienne^[5].

Rodzaje zielnych roślin dwuliściennych najbardziej rozpowszechnione na pampie to: Adesmia, aster Aster, Berroa, Chaptalia, Chevreulia, Gamochaeta, marchew Daucus, Micropsis, szczawik Oxalis, wyka Vicia. Nielicznie rosną tu półkrzewy i krzewy z takich rodzajów jak: Baccharis, Heimia, Margyricarpus, sadziec Eupatorium^[4].

Zbiorowiska z niskimi trawami związane były z glebami węglanowymi i dominowały w nich takie gatunki jak: Distichlis scoparia, D. spicata, ale też osiągające do 1,5 m wysokości Hordeum stenostachys. Z kolei w wilgotnych zagłębieniach dominują turzyce^[5], a na słonych mokradłach gatunki z rodzajów: łoboda Atriplex, uboczka Larrea, sodówka Suaeda i Tricomaria^[4].

Wśród traw pampy pagórkowej wyróżnia się rozmiarami m.in. kortaderia pampasowa Cortaderia selloana^[6]. Liczniej niż na pampie równinnej rosną tu trawy kserofityczne (np. Nassella tenuissima i N. trichotoma), natomiast niemal brak tu ziół dwuliściennych^[5]. Poza tym zbiorowiska trawiaste tworzą tu: Paspalum notatum, Axonopus compressus, Sporobolus junceus, sorgo dwubarwne Sorghum bicolor, Eragrostis neesii^[2].

W pampie pagórkowej występują także niskie zarośla tworzone przez zwykle cierniste krzewy z takich gatunków i rodzajów jak: erytryna grzebieniasta Erythrina crista-galli, akacja Farnesa Acacia farnesiana, Prosopis affinis, Schinus polygama, Discaria americana, berberys Berberis, mimoza Mimosa, Colletia, Baccharis^[2].

Kompozycja gatunkowa zmienia się nie tylko wraz ze spadkiem wilgotności w kierunku zachodnim, ale też występują istotne różnice między południem i północą, gdzie znaczny udział w pampie mają wysokie gatunki subtropikalne^[5].

Największe zmiany w zbiorowiskach pampy nastąpiły wraz z przybyciem tu Europejczyków. Zachowane płaty roślinności trawiastej zostały silnie przekształcone z powodu introdukowania do nich i zdominowania ich przez europejskie trawy oraz rośliny motylkowe – koniczyny Trifolium, nostrzyki Melilotus i komonice Lotus^[5].

• 

  Kortaderia pampasowa

• 

  (c) Stan Shebs, CC BY-SA 3.0

  Nassella tenuissima

• 

  Nassella neesiana

• 

  Erytryna grzebieniasta

Fauna

Nandu szare w Reserva natural Parque Luro

Charakterystyczną cechą fauny pampy była obfitość i zróżnicowanie gryzoni^[6], w tym m.in. wciąż występuje tu wiskaczan wielki Lagostomus maximus, kawia brazylijska Cavia aperea, nutria amerykańska Myocastor coypus. Do zagrożonych gatunków należy sarniak pampasowy Ozotoceros bezoarticus^[6]. Innym istotnym roślinożercą w formacji jest gwanako andyjskie Lama guanicoe. Występuje tu torbacz – dydelf białouchy Didelphis albiventris. Drapieżnikami są: puma Felis concolor, ocelot argentyński Leopardus geoffroyi, nibylis pampasowy Lycalopex gymnocercus, skunksowiec andyjski Conepatus chinga i grizon mniejszy Galictis cuja. Do ptaków charakterystycznych dla formacji należą: nandu szare Rhea americana, skrzydłoszpon obrożny Chauna torquata, kusacz kreskowany Nothura maculosa^[4], wojak pampasowy Leistes defilippii^[3]. Liczne gatunki związane są z mokradłami znajdującymi się w obrębie pampy, odgrywającymi też istotną rolę jako miejsce odpoczynku i żerowania ptaków na trasie przelotów wzdłuż kontynentu południowoamerykańskiego^[4].

Do endemitów z fauny kręgowców należą: turzycownik Limnornis curvirostris, mewa argentyńska Larus atlanticus i Lygophis elegantissimus^[4].

Zagrożenia i ochrona

Pampa należy do formacji najsilniej przekształconych przez człowieka. Dotyczy to zwłaszcza pampy równinnej stanowiącej najgęściej zaludniony obszar Argentyny wraz z aglomeracją Buenos Aires. Poza obszarami zurbanizowanymi pozostały obszar użytkowany jest intensywnie rolniczo i przekształcony został na grunty orne i pastwiska. Niewielkie skrawki roślinności przypominające pampę wykształcają się miejscami na nieużytkowanych skarpach wzdłuż linii kolejowych, porzuconych przez wiele lat polach oraz w rezerwatach przyrody. Nawet tym niewielkim płatom zagraża jednak oddziaływanie pośrednie związane m.in. ze zmianami warunków wodnych^[4]. W obszarze pampy pagórkowej zachowane są nieco większe jej powierzchnie, które ze względów siedliskowych nie nadawały się dotąd do wykorzystania rolniczego, przy czym postęp technologiczny i rozwój systemów irygacyjnych sukcesywnie ogranicza ich areał^[3].

W latach 90. XX wieku planowano wyznaczyć park narodowy w obszarze najlepiej zachowanych resztek pampy, ale nie doszło to do skutku. Zamiast tego przez obszar kluczowy dla zachowania formacji wybudowano drogi^[3].

Przypisy