Pan Cogito

Pan Cogito (łac. myślę) – postać występująca w wierszach Zbigniewa Herberta. Po raz pierwszy pojawił się w piątym tomie poezji pt. Pan Cogito wydanym w 1974[1].

Proces twórczy

Pomysł na postać Pana Cogito (ZH: „jegomość w naszym krytycznym wieku i naszych krytycznych czasach”[2],,jegomość w naszym wieku, który stara się walczyć z rozpaczą”[2]) Herbert zanotował w Kazimierzu nad Wisłą prawdopodobnie pod koniec września 1962 roku: ,,Pan Cogito – cykl poetycki o przygodach świadomości; od prostych – postrzeżenie, wyobrażenie do halucynacji, ekstaz mistycznych”[2].

Zarys postaci Pana Cogito widać już w wierszach tworzonych przez Zbigniewa Herberta w Wiedniu (1965/1966 rok). Pierwsze publikowane w polskiej prasie utwory z tą personą pochodzą z roku 1969, ale rzeczywistą mocną formę postaci Pana Cogito poeta komponował w Stanach Zjednoczonych (1970/1971 rok), gdzie wykładał na California State College[3]. Przy okazji tworzenia cyklu poezji z narracją Pana Cogito, Herbert odszedł od wiersza regularnego. Postać Pan Cogito pojawia się także w tomie Raport z oblężonego miasta.

Charakterystyka persony/maski

Badacze literatury określają postać Pana Cogito jako tzw. personę. Według innych (lub wymiennie) – dzięki zabiegowi swojego twórcy zakłada ona tzw. maskę (jest maską liryczną autora), by komentować i analizować rzeczywistość[1]. Sam Zbigniew Herbert zgadzał się na tę interpretację, ale też bardziej skłaniał się do określenia Pana Cogito jako „metody”, która pozwala odizolować się, zobiektywizować to, co jest wstydliwe, jednostkowe, podmiotowe[4]. Postać Pana Cogito przygląda się światu z obiektywizmem, zwraca się także często w przeszłość (np. wiersz Kaligula) natomiast stosunek autora do stworzonej postaci jest pełen dystansu i ironii[5].

Imię bohatera pochodzi od łacińskiej sentencji Kartezjusza: Cogito ergo sum (Myślę, więc jestem). Pan Cogito pojawia się w późniejszej twórczości Zbigniewa Herberta. Poeta, który zawsze unikał bezpośrednich wypowiedzi, tworzy bohatera mającego wiele cech twórcy, a równocześnie uosabiającego współczesnego człowieka – inteligentnego i wykształconego oraz przy tym niemogącego pogodzić się z otaczającym go światem i sytuacją w państwie. Choć ma silny kręgosłup moralny, jest nieugięty i wierny swoim wartościom[6], to walczy także z niepewnością i zwątpieniem, a to właśnie świadczy o jego heroizmie[2]. Pan Cogito w zależności od tematyki wiersza, wciela się w różne role – jest m.in. mędrcem pokolenia (Przesłanie Pana Cogito), etykiem (Pan Cogito rozmyśla o cierpieniu) i in. W zależności od utworu, Pan Cogito jest albo pierwszoosobowym podmiotem wiersza (Pan Cogito myśli o powrocie do rodzinnego miasta), albo trzecioosobowym bohaterem danego wiersza, patrzy „z zewnątrz” (Pan Cogito czyta gazetę i in.)[4].

Przypisy

  1. ↑ a b Katarzyna Wyszyńska, Formuły persony lirycznej po 1968 roku. Pan Cogito i jego sukcesorzy, praca doktorska, Uniwersytet Śląski w Katowicach, Wydział Filologiczny, Instytut Nauk o Literaturze Polskiej im. Ireneusza Opackiego – Zakład Literatury Współczesnej, 2011.
  2. ↑ a b c d Andrzej Franaszek, Herbert: biografia, wyd. Wydanie I, t. t. II, Kraków, s.410-426, ISBN 978-83-240-5376-6, OCLC 1035558972 [dostęp 2018-09-16].
  3. ↑ Pan Cogito, www.fundacjaherberta.com [dostęp 2018-09-15] (pol.).
  4. ↑ a b Barańczak, Stanisław, 1946-2014., Uciekinier z Utopii. O poezji Zbigniewa Herberta, wyd. Wyd. 2 (1 krajowe), Wrocław: Tow. Przyjaciół Polonistyki Wrocławskiej, 1994, ISBN 83-7091-013-0, OCLC 32688851 [dostęp 2018-09-16].
  5. ↑ Feliksiak i inni, Herbert i znaki czasu, Białystok: Tow. Literackie im. Adama Mickiewicza, Oddz. Białostocki, 2001–2002, ISBN 83-86188-28-6, OCLC 50204055 [dostęp 2018-09-15].
  6. ↑ Bogdana Carpenter, Wymiar etyczny i metafizyczny świadectwa w poezji Zbigniewa Herberta i Czesława Miłosza, „Teksty Drugie” (nr 6), 2004.