Papin (1908)

Papin (Q64)
Ilustracja
Bliźniak „Papina” – „Pluviôse” w 1913 roku
Klasa

okręt podwodny

Typ

Pluviôse

Historia
Stocznia

Arsenal de Rochefort, Rochefort

Położenie stępki

1906

Wodowanie

4 stycznia 1908

 Marine nationale
Wejście do służby

1 września 1909

Wycofanie ze służby

1919

Los okrętu

sprzedany, złomowany w 1922

Dane taktyczno-techniczne
Wyporność
• na powierzchni
• w zanurzeniu


404 tony
553 tony

Długość

51,12 metra

Szerokość

4,955 metra

Zanurzenie

3,045 metra

Zanurzenie testowe

40 metrów

Rodzaj kadłuba

dwukadłubowy

Materiał kadłuba

stal

Napęd
2 maszyny parowe potrójnego rozprężania
2 kotły, łączna moc 700 KM
2 silniki elektryczne o łącznej mocy 450 KM
2 śruby
Prędkość
• na powierzchni
• w zanurzeniu


12 węzłów
8 węzłów

Zasięg

powierzchnia: 1500 Mm przy prędkości 9 węzłów
zanurzenie: 50 Mm przy prędkości 5 węzłów

Uzbrojenie
6 torped
Wyrzutnie torpedowe

6 × 450 mm (zewnętrzne)

Załoga

25

Papin (Q64) – francuski oceaniczny dwukadłubowy okręt podwodny z okresu I wojny światowej, jedna z 18 zbudowanych jednostek typu Pluviôse. Okręt wypierał 404 tony w położeniu nawodnym i 553 tony pod wodą, a jego główną bronią było sześć torped kalibru 450 mm wystrzeliwanych z sześciu zewnętrznych wyrzutni. Napędzana maszynami parowymi jednostka rozwijała na powierzchni prędkość 12 węzłów, osiągając zasięg 1500 Mm przy prędkości 9 węzłów.

„Papin” został zwodowany 4 stycznia 1908 roku w stoczni Arsenal de Rochefort w Rochefort, a do służby w Marine nationale wcielono go 1 września 1909 roku. Okręt służył na Morzu Śródziemnym, uczestnicząc w działaniach wojennych na tym akwenie i Atlantyku. Jednostka została skreślona z listy floty w 1919 roku, po czym sprzedana i złomowana w 1922 roku.

Projekt i budowa

W przyjętym 9 grudnia 1900 roku przez Parlament Francji „Prawie o flocie” znalazł się zapis o budowie 26, a po późniejszych zmianach aż 44 okrętów podwodnych[1]. W 1901 roku zamówiono 20 niewielkich jednostek typu Naïade, jednak były to okręty o niewielkiej wartości bojowej[2]. Kolejny typ okrętów zbudowanych w ramach programu – Sirène – zaprojektował inż. Maxime Laubeuf, ulepszając swój pierwszy udany projekt („Narval”)[2]. Pojawienie się możliwych do zamontowania na okrętach podwodnych silników wysokoprężnych zaowocowało skonstruowaniem przez Laubeufa jednostek typu Aigrette[3]. Ministerstwo Floty popierało wysiłki konstruktorów, dążąc do wcielenia do Marine nationale jak największej liczby pełnomorskich i silnie uzbrojonych jednostek[4]. Efektem tego było powstanie sześciu okrętów typu Émeraude (konstrukcji inż. Gabriela Maugasa) oraz dwóch typu Circé (projektu Laubeufa)[4].

Dalszą rozbudowę sił podwodnych hamowała jednak dostępność silników wysokoprężnych, które Francja musiała zamawiać u swojego głównego wroga na kontynencie europejskim – w Niemczech[4][a]. Aby uniezależnić się od dostaw niemieckich jednostek napędowych, Minister Floty wydał Laubeufowi polecenie zaprojektowania ulepszonych w stosunku do typu Circé okrętów, jednak napędzanych na powierzchni sprawdzonymi i dostępnymi silnikami parowymi[5]. Rozwiązanie to traktowano jako tymczasowe – jednostki miały zostać przebudowane na spalinowe, gdy tylko francuski przemysł dostarczy wystarczającą liczbę niezawodnych silników Diesla[5]. Okręty podwodne z napędem parowym, oprócz zalet takich jak duża prędkość nawodna i niezawodność, miały wiele wad: zwiększoną wyporność spowodowaną masą i wielkością siłowni, znacznie mniejszy zasięg oraz długi czas zanurzania, spowodowany koniecznością zatrzymania maszyn i kotłów[5]. Zamówiono jednak aż 18 okrętów nowego rodzaju, nazwanego od prototypowej jednostki typem Pluviôse, co stanowiło najliczniejszą we francuskiej flocie podwodnej serię do czasu zbudowania w okresie międzywojennym 31 okrętów typu Redoutable[6].

„Papin” został zamówiony 26 sierpnia 1905 roku w Arsenale w Rochefort wraz z dwiema siostrzanymi jednostkami zbudowanymi w tej stoczni (pozostałe trzy zamówiono 19 października 1906 roku)[7][8]. Stępkę okrętu położono w 1906 roku[9][10]. Jednostka została zwodowana 4 stycznia 1908 roku[9][10]. Okręt otrzymał nazwę na cześć wybitnego francuskiego wynalazcy z przełomu XVII i XVIII wieku – Denisa Papina[7]. Jednostka otrzymała numer taktyczny Q64 i kod identyfikacyjny PA[10][11].

Dane taktyczno-techniczne

Charakterystyka ogólna

„Papin” był średniej wielkości dwukadłubowym, oceanicznym okrętem podwodnym[9][12]. Długość całkowita wynosiła 51,12 metra (50,75 metra między pionami i 50,04 metra na wodnicy), szerokość 4,955 metra, zaś średnie zanurzenie 3,045 metra (na rufie 3,153 metra)[9][13]. Wykonany ze stali o wytrzymałości 50 kG/cm² kadłub sztywny miał 43,781 metra długości i 3,8 metra szerokości, ukształtowany z pasów o grubości od 12 do 16 mm[13]. Wysokość (od stępki do szczytu kiosku) wynosiła 5,782 metra; luk wejścia do kiosku znajdował się 2,55 metra nad wodnicą[14][15]. Powierzchnia przekroju wodnicowego przy wyporności normalnej wynosiła 453 m²[16]. Kadłub lekki otaczał na całej długości kadłub sztywny, z wyjątkiem śródokręcia, gdzie nie obejmował jego dolnej części wraz ze stępką[16]. Między kadłubem sztywnym a lekkim znajdowały się zbiorniki balastowe, po osiem na każdą burtę[7][17]. Napełnianie zbiorników odbywało się poprzez kingstony, a za usuwanie powietrza podczas napełniania odpowiadały zawory odpowietrzające o średnicy 100 mm (po jednym na zbiornik)[17]. Czas napełniania wszystkich zbiorników wynosił 4 minuty, a mogły one pomieścić 149 ton wody (wraz ze zbiornikami wyrównawczymi)[18]. Osuszanie zbiorników odbywało się za pomocą dwóch elektrycznych pomp odśrodkowych Maginot o wydajności 150 m³/h; w przedziale dziobowym znajdowały się też dwie butle ze sprężonym powietrzem o pojemności 17 i 35 litrów[17]. Umieszczony w stępce balast awaryjny miał masę czterech ton[17]. Okręt miał dwa zbiorniki wody słodkiej, trzy zbiorniki wyrównawcze i zbiornik zastępczy (montowany na dziobie zamiast torpedy)[19].

Wnętrze okrętu podzielone było na sześć pomieszczeń: I – przedział dziobowy, mieszczący kubryk marynarzy[b]; II – przedział baterii akumulatorów; III – przedział centralny, podzielony wzdłużną grodzią na dwie części, mieszczące mesę oficerską (po lewej) i główne stanowisko dowodzenia (po prawej); IV – przedział maszynowni, mieszczący kotły, maszynę parową, zbiornik paliwa i toaletę; V – przedział silników elektrycznych i sprężarek i VI – przedział rufowy, mieszczący kubryk podoficerski[13]. Pomieszczenie oficerskie wyposażone było w dwie koje, dwie szafy, dwie umywalki, płytę elektryczną i stół; w dziobowym kubryku znajdowało się osiem odchylanych koi, sześć hamaków, dwie umywalki i rozkładany stół, zaś w kubryku rufowym zamontowano cztery odchylane koje, umywalkę i rozkładany stół[22]. Do wnętrza kadłuba jednostki prowadziły cztery luki: jeden w przedziale baterii akumulatorów, jeden w dziobowej części przedziału maszynowni, luk komina i luk roboczy[14].

Wyporność w położeniu nawodnym wynosiła 404 tony, a w zanurzeniu 553 tony[14][c]. Zapas pływalności wynosił 27%[14].

Sterowanie odbywało się za pomocą trzech rufowych sterów kierunku (głównego, górnego[d] i dolnego) o łącznej powierzchni 6,2169 m² oraz trzech par sterów zanurzenia (dziobowych, śródokręcia i rufowych) o powierzchni odpowiednio 5,199 m², 6,5182 m² i 5,5644 m²[14]. Stery głębokości poruszane były ręcznie lub z wykorzystaniem napędu elektrycznego[17]. Dopuszczalna głębokość zanurzenia wynosiła 40 metrów[11], zaś czas wykonania manewru zanurzenia 4,5–5 minut[24].

Załoga okrętu składała się z 2 oficerów oraz 23 podoficerów i marynarzy[25][e].

Urządzenia napędowe

Okręt napędzany był na powierzchni przez dwie trzycylindrowe nawrotne maszyny parowe potrójnego rozprężania z wymuszonym smarowaniem produkcji zakładów w Saint-Denis[17]. Średnica cylindra wysokiego ciśnienia wynosiła 225 mm, cylindra średniego ciśnienia – 340 mm, zaś cylindra niskiego ciśnienia 550 mm; skok tłoka wynosił 270 mm[17]. Łączna maksymalna moc maszyn wynosiła 700 KM przy 400 obr./min i ciśnieniu roboczym pary 15,5 kG/cm²[17]. Parę dostarczały dwa dwuwalczakowe, jednopaleniskowe kotły du Temple ze zwrotnym przepływem spalin, o maksymalnym dopuszczalnym ciśnieniu 16,5 kG/cm²[19]. Spaliny trafiały do wspólnego stacjonarnego komina o średnicy 620 mm, umieszczonego w wodoszczelnej osłonie wychodzącej na wysokość jednego metra powyżej kadłuba sztywnego, w którym z kolei zamontowany był wysuwany komin tej samej wysokości[19]. Każda z maszyn poprzez oddalone od siebie o 1,4 metra linie wałów napędzała trójskrzydłową śrubę wykonaną z brązu[26]. Średnica śruby wynosiła 1,5 metra, a średni skok 1,084–1,085 metra; śruby były przeciwbieżne – prawoburtowa obracała się w prawo, a lewoburtowa w lewo[27].

W przedziale siłowni, prócz maszyn parowych i kotłów, znajdowały się także dwie pompy próżniowe napędzane bezpośrednio z maszyn o łącznej wydajności 233,3 m³/h, dwie odśrodkowe pompy obiegowe z napędem elektrycznym o mocy 134 kW o łącznej wydajności 300 m³/h, cztery pompy zasilające napędzane bezpośrednio z maszyn o łącznej wydajności 18 200 m³/h i dwa skraplacze rurowe o łącznej powierzchni chłodzącej 70,32 m²[26]. Zbiorniki paliwa mieściły się w kadłubie sztywnym pod głównym pokładem: dwa (o pojemności 8250 litrów i 2560 litrów) pod pomieszczeniem siłowni, a trzeci mieszczący 1250 litrów pod głównym stanowiskiem dowodzenia[26].

Napęd podwodny zapewniały dwa jednotwornikowe silniki elektryczne firmy Compagnie Générale Électrique z Nancy[20]. Prędkość obrotowa wynosiła od 192 do 560 obr./min, a regulowana była poprzez zmianę napięcia (nominalnie 230 V)[20]. Silniki miały po sześć biegunów głównych wzbudzanych równolegle i sześć biegunów kompensujących z uzwojeniem połączonym szeregowo[20]. Każdy z silników połączony był z baterią akumulatorów; mógł je ładować jako generator elektryczny napędzany przez maszynę parową[20]. Łączna moc silników elektrycznych wynosiła 450 KM[9][12][f]. Energia elektryczna magazynowana była w dwóch bateriach akumulatorów firmy T.E.M. po 124 ogniwa[19].

Prędkość maksymalna na powierzchni wynosiła 12 węzłów, a w zanurzeniu 8 węzłów[9][28]. Zasięg wynosił 1500 Mm przy prędkości 9 węzłów (lub 900 Mm przy prędkości 12 węzłów) w położeniu nawodnym oraz 50 Mm przy prędkości 5 węzłów pod wodą[9][21].

Uzbrojenie i wyposażenie

Okręt wyposażony był w sześć zewnętrznych wyrzutni torped kalibru 450 mm: dwie po obu stronach kiosku (odchylone o 7° od osi symetrii okrętu), dwie na rufie (odchylone o 5° od osi symetrii okrętu) i umieszczone na pokładzie rufowym dwie systemu Drzewieckiego, z łącznym zapasem 6 torped modèle 1906[23][20]. Torpeda miała długość 5,07 metra, zaś jej masa wynosiła 646 kg[29].

Jednostka wyposażona była w dwa peryskopy – dzienny i nocny[30]. Peryskop dzienny miał długość 5,8 metra i po podniesieniu wystawał 4 metry ponad poziom kiosku; podnoszenie i opuszczanie realizowane było za pomocą napędu elektrycznego z prędkością 0,4–0,45 m/s[31]. Peryskop nocny miał długość 2,5 metra i umieszczony był na dachu sterówki; podnoszony był ręcznie za pomocą kołowrotu[32].

Na pokładzie zainstalowano dwa kompasy: jeden mokry na rufie, umieszczony w naktuzie i drugi w dziobowej części sterówki, zamknięty w otwartej od dołu skrzyni, którego wskazania można było obserwować także z wnętrza kiosku i z wnętrza kadłuba[32]. W dziobowej części kiosku były umieszczone elektryczne i wodoszczelne światła nawigacyjne w kolorach zielonym i czerwonym[33]. Okręt wyposażony był również w kotwicę czterołapową o masie 283 kg, z łańcuchem o długości 100 metrów, podnoszoną za pomocą kabestanu z silnikiem elektrycznym Couffinhal[33]. Na pokładzie znajdowały się też dwie szalupy Bertona, o długości 3,67 metra każda, a także awaryjna mosiężna boja, która mogła być uwolniona z głównego stanowiska dowodzenia i połączona z aparatem telefonicznym[34]. Ogrzewanie zapewniały cztery grzejniki elektryczne, zasilane prądem o napięciu 115 V[22].

Służba

„Papin” został wcielony do służby w Marine nationale 1 września 1909 roku[10][35]. Jego dowódcą jeszcze w lipcu został mianowany kpt. mar. (fr. lieutenant de vaisseau) Cloître[36]. 6 września jednostka wyszła z Rochefort i bez zawijania do żadnego portu dopłynęła do Cherbourga[37]. 28 października okręt podwodny dokonał jeszcze bardziej spektakularnego wyczynu, wychodząc z Cherbourga 28 września i po przebyciu 1230 Mm osiągając Oran, a następnie docierając 12 października do Bizerty[37][g]. W czerwcu 1910 roku „Papin” wziął udział w wielkich manewrach floty przeprowadzonych w okolicach Tulonu[38]. W lutym 1912 roku płynąc w sztormowych warunkach okręt utracił dziobowe stery głębokości[39].

W 1912 roku zmieniono taktykę użycia jednostek typu Pluviôse, które wraz z okrętami typu Brumaire miały prowadzić działania ofensywne wraz z siłami głównymi floty[40]. Od tej pory okręty podwodne zgrupowano w liczące trzy jednostki dywizjony (okrętem flagowym dywizjonu był wyposażony w radiostację torpedowiec lub niszczyciel)[41]. 15 lutego 1913 roku nieopodal Saint-Tropez okręt uczestniczył w ćwiczeniach z udziałem pancerników „Patrie”, „Justice” i „Diderot”, podczas których doznał lekkich uszkodzeń w wyniku kolizji z jednym z niszczycieli, lecz był w stanie o własnych siłach wrócić do bazy, eskortowany przez niszczyciel „Trident”[42]. Według stanu na 1 kwietnia 1913 roku dowództwo okrętu sprawował kpt. mar. Gaston Bourraqué[43].

Tuż przed wybuchem I wojny światowej „Papin” znajdował się w składzie bazującej w Tulonie 1. Flotylli okrętów podwodnych (wraz z siostrzanymi okrętami „Ampère”, „Cugnot”, „Fresnel”, „Gay-Lussac”, „Messidor” i „Monge” oraz niszczycielami „Arbalète”, „Arc” i „Hallebarde”)[44][45].

I wojna światowa

W momencie wybuchu wojny jednostki 1. Flotylli przechodziły bieżące remonty i serwis mechanizmów okrętowych (m.in. oczyszczano podwodne części kadłubów)[44]. Po ich zakończeniu okręty typu Pluviôse otrzymały zadanie obrony swojej bazy w Tulonie, zaś 2. Flotylla (składająca się z jednostek typu Brumaire) została skierowana do działań ofensywnych u wybrzeży Austro-Węgier[44]. Wobec problemów technicznych nękających okręty typu Brumaire do działań u wybrzeży nieprzyjaciela musiały przystąpić także jednostki typu Pluviôse, które zostały przerzucone na Maltę[44]. 23 października 1914 roku „Papin” przybył na Maltę, skąd niebawem wyszedł na patrol na wody Zatoki Kotorskiej, zmieniając „Fresnela”[46]. Okręt w odległości 30 Mm od Cattaro napotkał patrolujące austro-węgierskie torpedowce, w wyniku czego zawrócił do bazy nie wykonawszy zadania[46]. Obie jednostki zostały odesłane do Bizerty, a na ich miejsce na Maltę przybył „Ampère”[46]. Pod koniec roku okręt został wyposażony w relingi przeciwminowe[47]. 11 lutego 1915 roku, powracając w warunkach zimowych z rejsu z Adriatyku, „Papin” utracił jeden ze sterów głębokości[47].

Okręt wraz z siostrzanymi jednostkami prowadził naprzemiennie z Malty żmudne i bezowocne patrole pod Cattaro do maja 1915 roku, kiedy to do wojny po stronie Ententy przystąpiły Włochy[48]. 24 maja „Messidor”, „Ampère”, „Cugnot”, „Fresnel” i „Monge” w eskorcie dwóch niszczycieli wyszły z Malty i udały się do Brindisi, tworząc tam razem z dwoma dywizjonami niszczycieli oraz brytyjskimi okrętami podwodnymi Samodzielną Flotyllę, która miała podlegać włoskiemu dowództwu[49]. Wkrótce do flotylli w Brindisi dołączyły „Papin” i „Gay-Lussac”, przez co cała francuska 1. Flotylla znalazła się na Adriatyku[49]. Zadaniem francuskich okrętów była obrona podejść do bazy, stałe patrolowanie Zatoki Kotorskiej i ochrona większych jednostek Regia Marina[49]. 8 lipca „Papin” przyholował do bazy w Brindisi dwie przechwycone austro-węgierskie miny, których nie mógł zniszczyć w morzu[49].

W trzecim kwartale 1915 roku na okręcie zamontowano działo pokładowe kalibru 37 mm jako konsekwencję napotykania podczas rejsów na zerwane z kotwic miny[49]. Jednostka wraz z siostrzanymi okrętami dalej przeprowadzała rejsy dozorowe pod portami Cattaro i Pola, które spotykały się coraz częściej z przeciwdziałaniem sił lotniczych i morskich przeciwnika[50]. Operacje przeplatane były przeprowadzanymi w Tarencie okresowymi remontami i oczyszczaniem podwodnej części kadłuba[51]. 9 września przebywający na patrolu w pobliżu wysp Pelagosa „Papin”, dowodzony przez kpt. mar. Jeana Cochina[52][53], napotkał najpierw trzy statki handlowe przeciwnika, które zgodnie z obowiązującymi wówczas okręty francuskie instrukcjami nie zostały zaatakowane[54]. Później jednostka zauważyła zespół austro-węgierskich okrętów składający się z krążownika typu Novara i trzech torpedowców[49][h]. Około 15:00 okręt podwodny wystrzelił w kierunku płynących z prędkością 14 węzłów okrętów trzy torpedy, a których jedna trafiła w torpedowiec SM Tb 51T[55]. W wyniku eksplozji okręt przełamał się na wysokości dziobowej kotłowni na dwie części: dziobowa zatonęła, zaś rufowa została odholowana do bazy w Sebenico przez torpedowiec SM Tb 56T (na jej bazie SM Tb 51T został później odbudowany)[54][52]. Na uszkodzonym okręcie zginęło 17, a rany odniosło pięciu marynarzy[54][52]. Między 20 września a 14 października „Papin” wraz z „Ampère” pełniły defensywną służbę patrolową pod Ankoną[56].

W ciągu 1916 roku wszystkie jednostki typu Pluviôse operujące z Brindisi przeszły kolejno remonty w macierzystej bazie w Tulonie[57]. 4 sierpnia francuskie Ministerstwo Marynarki wydało rozkaz wycofania z Adriatyku jednostek typu Pluviôse i zastąpienie ich nowocześniejszymi, napędzanymi silnikami Diesla okrętami podwodnymi, jednak wobec nieprzygotowania tych ostatnich do prowadzenia działań ostatecznie 29 sierpnia rozkaz odpłynięcia do Gibraltaru anulowano[58]. W październiku większość parowych okrętów podwodnych wycofano z Adriatyku – w Brindisi pozostały jedynie „Cugnot” i „Gay-Lussac”[59].

W lutym 1917 roku „Papin” i „Ampère” zostały skierowane do Samodzielnej Flotylli okrętów podwodnych „Maroko”, zastępując w niej jednostki typu Émeraude[60]. Oba okręty operowały na wodach Cieśniny Gibraltarskiej, prowadząc głównie działania przeciw U-Bootom (bazując m.in. w Sagres)[61]. Operacje nie przyniosły jednak żadnych sukcesów i w listopadzie 1918 roku okręty Flotylli przeszły do portów w północnej Francji, aby zapobiec powrotowi do Niemiec U-Bootów ewakuujących się z Morza Śródziemnego; tak wysłużony okręt doczekał zakończenia wojny[61].

Koniec służby

„Papin” został wycofany ze służby w 1919 roku[10][35]. Okręt sprzedano w 1920 roku w celu złomowania, po czym w 1922 roku został rozebrany w Breście[8][10].

Uwagi

  1. ↑ Tylko okręty typu Émeraude miały silniki produkcji francuskiej, które ulegały częstym awariom[4].
  2. ↑ Początkowo miała tam znajdować się także wyrzutnia torpedowa, niezamontowana po wypadku na siostrzanej jednostce „Fresnel”, która została zalana przez wodę dostającą się do wnętrza okrętu przez dziobową wyrzutnię torped[20][21].
  3. ↑ Gardiner i Gray 1985 ↓, s. 209, Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 140 i Fontenoy 2007 ↓, s. 81 podają wyporność na powierzchni 398 ton i w zanurzeniu 550 ton, Brassey 1912 ↓, s. 256 podaje wyporność 398 ton, zaś Gozdawa-Gołębiowski 1994 ↓, s. 536 podaje wyporność 450/551 ton.
  4. ↑ Zdemontowanego po 29 sierpnia 1910 roku[23].
  5. ↑ Gardiner i Gray 1985 ↓, s. 209, Fontenoy 2007 ↓, s. 81 i Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 140 podają, że załoga liczyła 24 osoby.
  6. ↑ Identycznie podają Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 140 i Gogin 2021 ↓. Natomiast Dianow 2020a ↓, s. 27 podaje, że moc jednego silnika wynosiła 460 KM.
  7. ↑ Łącznie między 21 września a 12 października „Papin” pokonał ponad 2000 Mm[37].
  8. ↑ Dianow 2020e ↓, s. 35 podaje, że była to SMS „Saida”, zaś Csonkaréti 2004 ↓, s. 102 podaje, że był nim SMS „Helgoland”. Natomiast Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 143 podaje, że 8 września okręt wykonał nieskuteczny atak torpedowy na niszczyciel SMS „Lika”.

Przypisy

  1. ↑ Dianow 2019 ↓, s. 19.
  2. ↑ a b Dianow 2019 ↓, s. 21.
  3. ↑ Dianow 2019 ↓, s. 21–22.
  4. ↑ a b c d Dianow 2019 ↓, s. 22.
  5. ↑ a b c Dianow 2019 ↓, s. 23.
  6. ↑ Dianow 2019 ↓, s. 23–24.
  7. ↑ a b c Dianow 2019 ↓, s. 24.
  8. ↑ a b Roberts 2021 ↓, s. 1722.
  9. ↑ a b c d e f g Gardiner i Gray 1985 ↓, s. 209.
  10. ↑ a b c d e f Dianow 2020e ↓, s. 44.
  11. ↑ a b Gogin 2022 ↓.
  12. ↑ a b Fontenoy 2007 ↓, s. 81.
  13. ↑ a b c Dianow 2020a ↓, s. 20–21.
  14. ↑ a b c d e Dianow 2020a ↓, s. 21.
  15. ↑ Dianow 2019 ↓, s. 26.
  16. ↑ a b Dianow 2020a ↓, s. 20.
  17. ↑ a b c d e f g h Dianow 2020a ↓, s. 24.
  18. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 21, 24.
  19. ↑ a b c d Dianow 2020a ↓, s. 26.
  20. ↑ a b c d e f Dianow 2020a ↓, s. 27.
  21. ↑ a b Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 140.
  22. ↑ a b Dianow 2020a ↓, s. 33.
  23. ↑ a b Dianow 2020b ↓, s. 32.
  24. ↑ Dianow 2020d ↓, s. 36.
  25. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 32.
  26. ↑ a b c Dianow 2020a ↓, s. 25.
  27. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 25–26.
  28. ↑ Gozdawa-Gołębiowski 1994 ↓, s. 536.
  29. ↑ Dianow 2020b ↓, s. 33.
  30. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 28.
  31. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 28–29.
  32. ↑ a b Dianow 2020a ↓, s. 29.
  33. ↑ a b Dianow 2020a ↓, s. 30.
  34. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 31–32.
  35. ↑ a b Dianow 2019 ↓, s. 25.
  36. ↑ L'Univers 1909 ↓, s. 2.
  37. ↑ a b c Dianow 2020c ↓, s. 28.
  38. ↑ La Liberté 1910 ↓, s. 1.
  39. ↑ Dianow 2020b ↓, s. 30.
  40. ↑ Dianow 2020c ↓, s. 29–30.
  41. ↑ Dianow 2020c ↓, s. 30.
  42. ↑ Le Cri du marin 1913 ↓, s. 2.
  43. ↑ Le Yacht 1913 ↓, s. 222.
  44. ↑ a b c d Dianow 2020e ↓, s. 32.
  45. ↑ Gozdawa-Gołębiowski 1994 ↓, s. 489.
  46. ↑ a b c Dianow 2020e ↓, s. 33.
  47. ↑ a b Dianow 2020e ↓, s. 34.
  48. ↑ Dianow 2020e ↓, s. 34-35.
  49. ↑ a b c d e f Dianow 2020e ↓, s. 35.
  50. ↑ Dianow 2020e ↓, s. 36-37.
  51. ↑ Dianow 2020e ↓, s. 35, 37.
  52. ↑ a b c Csonkaréti 2004 ↓, s. 102.
  53. ↑ Bulletin du Nord 1915 ↓, s. 3.
  54. ↑ a b c Dianow 2020e ↓, s. 36.
  55. ↑ Dianow 2020e ↓, s. 35-36.
  56. ↑ Dianow 2020e ↓, s. 37.
  57. ↑ Dianow 2020e ↓, s. 39.
  58. ↑ Dianow 2020e ↓, s. 39-40.
  59. ↑ Dianow 2020e ↓, s. 40.
  60. ↑ Dianow 2020d ↓, s. 40-41.
  61. ↑ a b Dianow 2020d ↓, s. 41.

Bibliografia

  • Károly Csonkaréti: Marynarka wojenna Austro-Węgier w pierwszej wojnie światowej 1914-1918. Kraków: Wydawnictwo Arkadiusz Wingert, 2004. ISBN 83-918940-3-7.
  • Commandements à la mer. „L'Univers”. Nr 14961, 1909-07-25. Paris. 
  • Conway’s All the World’s Fighting Ships 1906–1921. Robert Gardiner, Randal Gray (red.). London: Conway Maritime Press, 1985. ISBN 0-85177-245-5. (ang.).
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. I. „Okręty Wojenne”. Nr 6 (158), 2019. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. II. „Okręty Wojenne”. Nr 1 (159), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. III. „Okręty Wojenne”. Nr 3 (161), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. IV. „Okręty Wojenne”. Nr 4 (162), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. V. „Okręty Wojenne”. Nr 5 (163), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. VI. „Okręty Wojenne”. Nr 6 (164), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Paul E. Fontenoy: Submarines: An Illustrated History of Their Impact (Weapons and Warfare). Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 2007. ISBN 1-85367-623-3. (ang.).
  • Ivan Gogin: PLUVIÔSE submarines (1908 – 1911). Navypedia. [dostęp 2022-08-06]. (ang.).
  • Jan Gozdawa-Gołębiowski, Tadeusz Wywerka Prekurat: Pierwsza wojna światowa na morzu. Warszawa: Lampart, 1994. ISBN 83-902554-2-1.
  • Grandes manœuvres navales. „La Liberté”. Nr 16077. 45, 1910-06-04. Paris. 
  • Jane’s Fighting Ships of World War I. John Moore (red.). London: Studio Editions, 1990. ISBN 1-85170-378-0. (ang.).
  • Jean Labayle-Couhat: French warships of World War I. London: Ian Allan Ltd., 1974. ISBN 0-7110-0445-5. (ang.).
  • LA PETITE SEMAINE. „Le Cri du marin: Tous les jeudis "puis" Journal hebdomadaire illustré "puis" Journal de la maistrance et des équipages de la flotte”. Nr 30, 1913-02-20. Toulon. 
  • LISTE DES NAVIRES DE GUERRE ARMÉS. „Le Yacht: journal de la navigation de plaisance”. Nr 1830. 36, 1913-04-05. Paris. 
  • Stephen S. Roberts: French warships in the Age of Steam 1859-1914. Design, Construction, Careers and Fates. Barnsley: Seaforth Publishing, 2021. ISBN 978-1-5267-4534-7. (ang.).
  • The Naval Annual, 1912. T.A. Brassey (red.). Portsmouth: J. Griffin and Co., 1912. (ang.).
  • Un bel exploit du « Papin ». „Bulletin des réfugiés du département du Nord: paraissant deux fois par semaine”. Nr 90. 2, 1915-09-22. Paris. 
Okręty podwodne typu Pluviôse

Francja

Media użyte na tej stronie

FMIB 37158 Sous-Marin Pluviose.jpeg
*Subject: Submarines (Ships), Pluviose (Submarine)
  • Tag: Vessels
Ensign of France.svg
Marine Nationale and French merchant ensign. Used from 1794 to 1814/1815, and from 1848 to present.
Notice that its proportions differ from those of the French civil flag. (ensign : 30:33:37, civil : 1/3,1/3,1/3)