Papusza

Bronisława Wajs

Bronisława Zielińska

Papusza

Papusza
Data i miejsce urodzenia	17 sierpnia 1908 Sitaniec
Data i miejsce śmierci	8 lutego 1987 Inowrocław
Język	romski
Dziedzina sztuki	poezja
Epoka	XX wiek

Miejsca upamiętniające poetkę w Gorzowie Wielkopolskim

Pomnik Papuszy w Parku Wiosny Ludów w Gorzowie Wielkopolskim

ul. Sikorskiego – tablica na budynku biblioteki

Park Róż, ulubione miejsce przechadzek

ul. Kosynierów Gdyńskich 20 – dom poetki w latach 1959–1983

ul. Kosynierów Gdyńskich 20 – tablica upamiętniająca

Ulica Papuszy na Osiedlu Parkowym

Grób Bronisławy i Jana Wajssów na cmentarzu Parafii św. Józefa w Inowrocławiu w lipcu 2021 r.

Papusza^[a], właśc. Bronisława Wajs, z domu Zielińska^[2] (ur. 17 sierpnia 1908 w Sitańcu^[3][b], zm. 8 lutego 1987 w Inowrocławiu) – polska poetka wywodząca się z romskiej grupy etnicznej Polska Roma, pisząca w języku romskim^[1].

Życiorys

Jej matką była Katarzyna Zielińska. Ojciec zmarł na Syberii około 1914 roku. Matka Papuszy wyszła ponownie za mąż za Jana Wajsa^[2]. Papusza nigdy nie uczęszczała do szkoły. W wieku 16 lat została wydana za mąż za starszego o 24 lata^[5] harfiarza Dionizego Wajsa (zm. 1972), brata jej ojczyma. Nie mieli dzieci, choć po II wojnie światowej wychowywali wojennego sierotę o imieniu Władysław, który był nazywany „Tarzanio”^[2]. Była jedną z niewielu kobiet romskich, które samodzielnie nauczyły się pisać i czytać.

Przed II wojną światową jej tabor wędrował po Wołyniu, Podolu i Wileńszczyźnie^[1], a w czasie wojny ukrywała się wraz ze swoim taborem w lasach wołyńskich, co opisała w poemacie Krwawe łzy co za Niemców przeszliśmy na Wołyniu w 1943 i 44 roku. Po wojnie trasa taboru prowadziła przez Mazury i Pomorze na zachód Polski. Zimę z 1947 na 1948 rok spędziła w Wieprzycach, a na przełomie 1949 i 1950 roku mieszkała w Witnicy. W 1950 roku Bronisława Wajs zamieszkała w Żaganiu. Od 1953 roku stale mieszkała w Gorzowie Wielkopolskim, co było wynikiem odgórnie narzuconego przez władze PRL nakazu osiedlania się. W 1981 roku, starą i schorowaną, przyjęła pod opiekę siostra, Janina Zielińska, mieszkająca w Inowrocławiu^[2].

Talent poetki odkrył w 1949 roku Jerzy Ficowski – został on później jej tłumaczem z języka romskiego. Pierwsze tłumaczenia jej tekstów przesłał Julianowi Tuwimowi, który doprowadził do ich publikacji. Twórczość Papuszy po raz pierwszy pojawiła się w prasie literackiej w 1950 roku w miesięczniku „Problemy” (nr 10/50). Ukazał się wtedy wywiad Tuwima z Ficowskim, do którego dołączono cztery wiersze oraz kilka fotografii cygańskiej poetki o pseudonimie „Papusza”. Oficjalnie Papusza zadebiutowała wierszem w „Nowej Kulturze” w 1951 roku. Jednocześnie w miesięczniku „Twórczość” pojawił się biogram poetki wraz z Pieśnią Cyganki^[2].

W środowisku romskim spotykała się z niechęcią, ze względu na odstępstwo od tradycyjnej roli kobiety. Została odrzucona z powodu zdrady plemiennych tajemnic po ukazaniu się w 1953 roku książki Ficowskiego Cyganie polscy, w której autor opisał wierzenia, prawa moralne oraz słownik romskich wyrażeń. Szykany, którym była poddana, spowodowały wystąpienie choroby psychicznej i konieczność okresowego leczenia w zakładach psychiatrycznych^[5].

Od 1962 roku Bronisława Wajs należała do Związku Literatów Polskich^[2][5]. Jej wiersze były przekładane na języki: niemiecki, angielski, francuski, hiszpański, szwedzki i włoski^[5].

Zmarła 8 lutego 1987 roku w Inowrocławiu. Została pochowana 14 lutego na inowrocławskim cmentarzu Świętego Józefa^[6].

W 1996 roku rękopisy i pamiątki poetki zostały odkupione od Jerzego Ficowskiego i przekazane Stowarzyszeniu Twórców i Miłośników Kultury Cygańskiej w Gorzowie Wielkopolskim^[2].

Nagrody

• Lubuska Nagroda Kulturalna (1958)^[1]
• Nagroda Ministra Kultury (1978)^[1]
• Nagroda Kulturalna „Nadodrza” (1978)^[5]
• Nagroda Gorzowska (1978)^[5]

Wydane tomiki wierszy

(Tłumaczenie Jerzego Ficowskiego)

• Pieśni Papuszy (Wrocław, 1956)^[1],
• Pieśni mówione (Łódź, 1973)^[1],
• Lesie, ojcze mój (Warszawa, 1990)^[5],
• Papusza, czyli wielka tajemnica. Wybór tekstów (Gorzów Wlkp., 1992).

Upamiętnienie

• 1974 – powstał film dokumentalny Papusza w reżyserii Mai Wójcik oraz Ryszarda Wójcika. Realizatorzy filmu opisali obyczaje i życie społeczności cygańskiej. Bohaterami filmu byli Papusza oraz Jerzy Ficowski^[5].
• 1991 – powstał film Historia Cyganki według scenariusza i w reżyserii Grega Kowalskiego z muzyką Jana Kantego Pawluśkiewicza^[5].
• 2007 – w parku Wiosny Ludów w Gorzowie Wielkopolskim – miejscu częstego przebywania poetki i wróżenia przechodniom – postawiony został pomnik Papuszy^[7].
• 2013 – zrealizowany został poświęcony jej film fabularny Papusza według scenariusza i w reżyserii Krzysztofa Krauze oraz Joanny Kos-Krauze, z Jowitą Budnik w roli głównej^[8].
• 2013 – nakładem Wydawnictwa „Czarne” ukazała się książka Angeliki Kuźniak Papusza^[5].
• 2017 – ukazał się esej Adriana Zawadzkiego Papusza. Granice przynależności.
• Jej imieniem nazwano ulice w Gorzowie Wielkopolskim, Inowrocławiu oraz w Poznaniu na Strzeszynie^[9].

Uwagi

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Papusza w bazie Culture.pl
• Adam Bartosz (Muzeum Etnologiczne w Tarnowie) na temat Papuszy. muzeum.tarnow.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-06)].
• Zdradziła cygańskie tajemnice. rzeczpospolita.pl, 2012-02-08. [dostęp 2016-04-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-06-11)]. (wideoklip)