Paragraf językowy
Paragraf językowy (niem. Sprachparagraph[1], również paragraf kagańcowy[2][3], jak też ustawa językowa[4], ustawa kagańcowa[5][6][7][8][9][10][11][12][13][14][15][16][17][18]) – zapis w niemieckiej ustawie o stowarzyszeniach (Vereinsgesetz) z dnia 19 kwietnia 1908 (§ 12)[1], przewidujący nakaz odbywania zgromadzeń publicznych wyłącznie w języku niemieckim[2][4].
Paragraf zakazywał używania na zgromadzeniach publicznych języka polskiego w tych miejscowościach, w których znajdowało się mniej niż 60% Polaków[19]. W myśl postanowień ustawy, publiczne przemawianie po polsku dozwolone było wyłącznie w czasie kampanii wyborczej do parlamentu, a więc raz na 5 lat.
Ustawa uznawana była w Rzeszy za postępową, m.in. ze względu na zniesienie zakazu udziału kobiet w stowarzyszeniach organizujących zgromadzenia polityczne. Utrudniła ona jednak sytuację stowarzyszeń działających w zaborze pruskim czy Alzacji-Lotaryngii. Organy administracyjne zaczęły tendencyjnie podchodzić do kwestii ustalenia rzeczywistego charakteru stowarzyszeń, z góry przesądzając, że mają ono charakter polityczny, zaliczając do politycznych towarzystwa muzyczne, śpiewacze, robotnicze czy rolnicze[20].
Uchwalona ustawa o związkach i zgromadzeniach, wraz z paragrafem „językowym”, posiadała najdłuższą i najbardziej złożoną historię ze wszystkich przeciwpolskich kroków władz pruskich[21]. Autorem paragrafu był, ówczesny wicepremier Prus, Theobald von Bethmann Hollweg, który wprowadził go na żądanie konserwatystów[22]. Socjaliści, m.in. poseł Wolfgang Heine, zarzucali że paragraf ten skierowany jest przede wszystkim przeciwko robotnikom polskim, poprzez utrudnienie werbowania ich do organizacji zawodowych, co umożliwiłoby pracodawcom wypłacanie im niższych zarobków, a przez to pogorszyłoby też położenie wszystkich innych robotników[22].
Paragraf ten stanowił jeden z najbardziej znanych kroków antypolskich, zastosowanych w Prusach i w Rzeszy[1].
Ostatecznie paragraf językowy zniesiono w 1917 r.[23][24]
Zobacz też
Przypisy
- ↑ a b c Adam Galos: Z dziejów genezy jednego paragrafu, Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2-3, 247-259, 1994.
- ↑ a b germanizacja na ziemiach polskich w XIX w., [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2020-02-16].
- ↑ Agnieszka Szudarek: Kwestia narodowa i kwestia kobieca. Zadania Wielkopolanek w obliczu zaostrzenia polityki germanizacyjnej w 1908 r. w opinii warszawskich czasopism dla kobiet, s. 16.
- ↑ a b Adam Galos: Do genezy ustawy językowej z 1908 roku, s. 181.
- ↑ J. Okołowicz, Wychodźstwo i osadnictwo polskie przed wojną światową, Warszawa 1920, s. 254.
- ↑ K. Ślaski, Tysiąclecie polsko-skandynawskich stosunków kulturalnych, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1977, s. 353.
- ↑ Andrzej Staniszewski: Tradycja, kultura i oświata polska na łamach „Gazety Olsztyńskiej” za czasów Władysława Pieniężnego, s. 301.
- ↑ K. Groniowski, J. Skowronek, Historia Polski 1795-1914, wyd. 3 popr. i uzup., Warszawa 1987, s. 298.
- ↑ A. Brożek, Niemcy zagraniczni w polityce kolonizacji pruskich prowincji wschodnich 1886-1918, Poznań 1989, s. 128.
- ↑ R. Kaczmarek, Józef Biniszkiewicz (1875-1940). Biografia polityczna, Katowice 1994, s. 38.
- ↑ S. Kieniewicz, Historia Polski 1795-1918, wyd. 9, Warszawa 1997, s. 400, 546.
- ↑ M. Guzek, Filmowa Bydgoszcz 1896-1939, Toruń 2004, s. 16.
- ↑ B. Głodowski, Zaangażowanie duchowieństwa katolickiego w ruch trzeźwościowy na Pomorzu przed 1920 rokiem, „Studia Gdańskie”, 26, 2010, s. 144.
- ↑ Historia Polski. Kalendarium dziejów 1887-1943, red. A. Nowak, Kraków 2010, s. 58.
- ↑ K.K. Daszyk, „Chcemy mieć swój ideał honoru, męstwa, bezinteresowności...” O krakowskim hołdzie pozgonnym dla księcia Józefa Poniatowskiego w setną rocznicę jego śmierci, „Rocznik Krakowski”, 80, 2014, s. 98.
- ↑ K. Korda, Obraz Kaszub i Kaszubów w XIX i początkach XX wieku na przykładzie "Gazety Toruńskiej", „Acta Cassubiana”, 19, 2017, s. 245.
- ↑ A. Rypel, Trudne sąsiedztwo. O relacjach między polskimi a niemieckimi mieszkańcami Bydgoszczy na początku XX wieku (na podstawie „Dziennika Bydgoskiego” z 1908 r.), „Język - Szkoła - Religia”, 15, 2021, s. 159, 162.
- ↑ Powstanie Wielkopolskie, Wielkie Księstwo Poznańskie: Polacy, Niemcy, pruska polityka 1815-1914, Powstanie Wielkopolskie [dostęp 2022-01-22] (pol.).
- ↑ Henryk Wereszycki: Historia polityczna Polski 1864-1918. Wyd. 2. Wrocław: Ossolineum, 1990, s. 191. ISBN 83-04-03424-7. Cytat: „(...) w r. 1907 (...) [rząd] w parlamencie niemieckim wniósł projekt ustawy pozbawiającej Polaków prawa odbywania zgromadzeń publicznych poza okresem przedwyborczym. (...) przeciwnicy projektu rządowego zdołali doprowadzić do pewnego jego złagodzenia. Mianowicie, ustawa zezwalała na lat 20 odbywanie zgromadzeń publicznych w języku polskim w tych powiatach, gdzie ludność niemiecka liczy mniej niż 40%; (...)”.
- ↑ Anna Tarnowska: Pruskie sądy administracyjne gwarantem praw podmiotowych? Organizacja sądów i praktyka orzecznicza Najwyższego Sądu Administracyjnego (OVG) a prawa polskiej mniejszości narodowej (1875-1914), Czasopismo prawno-historyczne 67(2):61-68, October 2018, s. 77.
- ↑ Lewica mieszczańska a polityka bloku Bülowa (geneza wniesienia do parlamentu niemieckiego projektu ustawy o związkach i zgromadzeniach), s. 53.
- ↑ a b Lewica mieszczańska a polityka bloku Bülowa (geneza wniesienia do parlamentu niemieckiego projektu ustawy o związkach i zgromadzeniach), s. 63.
- ↑ Anna Tarnowska: Pruskie sądy administracyjne gwarantem praw podmiotowych? Organizacja sądów i praktyka orzecznicza Najwyższego Sądu Administracyjnego (OVG) a prawa polskiej mniejszości narodowej (1875-1914), Czasopismo prawno-historyczne 67(2):61-68, October 2018, s. 79.
- ↑ Gesetz betreff end die Abänderung des Vereinsgesetzes vom 19. April 1908 (RGBl. 1917, s. 361).
Media użyte na tej stronie
Scan from the Imperial Law Gazette of Germany, 1908
Scan from the Imperial Law Gazette of Germany, 1908