Paranoja

Paranoja (gr. παράνοια od παρά „poza-, obok” i νόος „myśl, umysł”) – silnie nacechowane poczucie lęku lub strachu przed mniej lub bardziej realnym zagrożeniem, prześladowaniem bądź konspiracją. Z reguły oparta jest na fałszywych bądź niekompletnych informacjach, jednak w niektórych zaburzeniach psychicznych może być do tego stopnia irracjonalna, niepodatna na zdroworozsądkowe argumenty, że definiuje się ją jako urojenie^[1]. Paranoję od fobii (w której również występuje paniczny strach) na ogół odróżnia obecność oskarżycielskiej postawy wobec innych. Rzucanie fałszywych oskarżeń i ogólny brak zaufania bardzo często towarzyszą paranoi^[2]. To, co dla większości ludzi wydać się może przypadkowym incydentem, dla paranoika będzie zamierzonym działaniem, mającym na celu zaszkodzenie jemu, bądź otoczeniu. Paranoja jest jednym z głównych objawów psychozy^[3].

Według niektórych badaczy odzwierciedleniem natężenia paranoi są różne zaburzenia osobowości i zaburzenia psychiczne, tworzące kontinuum. Do najcięższych i najrzadszych przypadków paranoi zaliczyć można schizofrenię paranoidalną. Na samym dole hierarchii znajduje się lęk społeczny, najczęstsza i najłagodniejsza forma paranoi^[4].

Nazewnictwo

Przymiotnik „paranoiczny” odnosi się do systemu przekonań prześladowczych o usystematyzowanej treści, które teoretycznie mogłyby mieć miejsce^[5]. Z kolei mianem „zespół paranoiczny”, „paranoja prawdziwa” określało się dawniej zespoły, klasyfikowane obecnie przez ICD-10 jako „uporczywe zaburzenia urojeniowe”^[6].

Przymiotnik „paranoidalny” odnosi się do urojeń o nieusystematyzowanym, niemożliwym do zaistnienia charakterze^[5]. „Zespół paranoidalny” to z kolei określenie na zespół współwystępujących urojeń i omamów o charakterze prześladowczym, mogących wystąpić w przebiegu schizofrenii paranoidalnej^[5], lecz także ostrego zatrucia, stosowania narkotyków, czy nowotworów mózgu^[7]

Objawy

Typowym objawem paranoi jest skrzywione spojrzenie na rzeczywistość, a także wrogie nastawienie do otoczenia^[8]. Paranoik może postrzegać czyjś przypadkowy gest jako posiadający ukryte znaczenie albo groźbę.

Badania nad niekliniczną populacją osób wykazujących objawy paranoi wykazały, że osoby takie częściej czują się bezsilne i smutne, odizolowują się od reszty społeczeństwa i rezygnują z wykonywania czynności, które wiążą się ze wzrostem lęku^[4].

Z powodu nadmiernie podejrzliwej i trudnej osobowości osoby o paranoicznym rysie charakteru mają kłopoty z wchodzeniem w relacje i tworzeniem związków. Na ogół paranoicy pozostają samotni^[9].

Przyczyny

Społeczne i środowiskowe

Wpływ społeczeństwa wydaje się być kluczowy dla rozwoju przekonań paranoicznych. Opierając się na danych zbieranych w wywiadach dotyczących zdrowia psychicznego wśród mieszkańców Ciudad Juárez, Chihuahua (w Meksyku) i El Paso w Teksasie (USA), paranoiczne przekonania wydają się być powiązane z poczuciem bezsilności i bycia prześladowanym, dodatkowo wzmocnionymi przez sytuację społeczną. Osobom o niższym statusie socjoekonomicznym może się wydawać, że mają nad swoim życiem mniej kontroli niż osoby zamożne. Ponadto badanie to wykazało, że kobiety są bardziej podatne na wiarę w bycie kontrolowanym przez czynniki zewnętrzne niż mężczyźni, co w ich wypadku może nasilać wpływ braku społecznego zaufania i niskiego statusu socjoekonomicznego na rozwój paranoi^[10].

Emanuel Messinger na podstawie badań stwierdził, że na rozwój przekonań o charakterze paranoicznym wpływ ma relacja z rodzicami i nieufność środowiska w którym osoba się wychowuje. Środowiska te na ogół cechują się surową dyscypliną, są rządzone według rygorystycznych zasad oraz są niestabilne. Zauważono też, że "pobłażanie i rozpieszczanie dziecka (czyli stwarzanie wrażenia, że jest kimś wyjątkowym i ma specjalne przywileje)", może być czynnikiem sprzyjającym rozwojowi paranoi^[9]. Doświadczeniami, które mogą wzmocnić bądź wyzwolić objawy paranoi, są częste rozczarowania, stres i poczucie beznadziei^[9].

Dyskryminacja także może się przyczyniać do rozwoju paranoi. Według badań paranoja częściej występuje u osób starszych, które w swoim życiu doświadczyły więcej odrzucenia. Dodatkowo stwierdzono, że podatniejsi na różne formy psychoz są imigranci. Może to wynikać ze wspomnianego już faktu bycia dyskryminowanym i upokarzanym^[8].

Fizyczne

Reakcja paranoiczna może być spowodowana zaburzeniami przepływu krwi w mózgu, jako rezultat wysokiego ciśnienia tętniczego i stwardnienia ścian naczyń^[9].

Paranoja może być także skutkiem stosowania narkotyków, np. amfetaminy, metamfetaminy i podobnych stymulantów. Paranoja indukowana narkotykiem ma lepsze rokowanie niż schizofrenia paranoidalna, gdy usunie się powodującą ją substancję^[11].

Diagnoza

Według amerykańskiej klasyfikacji DSM-IV-TR, formami paranoi są następujące zaburzenia:

• Osobowość paranoiczna (F60.0)
• Schizofrenia paranoidalna (podtyp schizofrenii) (F20.0)
• Prześladowcza postać zaburzenia urojeniowego, dawniej znana jako "paranoja prześladowcza"

Zobacz też

• Monomania
• Schizofrenia
• Zaburzenia schizotypowe
• Osobowość schizoidalna
• Osobowość dyssocjalna

Przypisy