Park Zofiówka w Humaniu

Park Zofiówka w Humaniu
Park Zofiówka w Humaniu - Dolny Staw i widok na Pawilon Flory
Państwo	Ukraina
Miejscowość	Humań
Powierzchnia	179,2 ha
Data założenia	1796 1802 (ukończenie założenia)
Projektant	Ludwik Metzell
Położenie na mapie obwodu czerkaskiego Park Zofiówka w Humaniu
Położenie na mapie Ukrainy (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Park Zofiówka w Humaniu
48°45′51″N 30°14′37″E/48,764167 30,243611
Strona internetowa

Zofiówka^[1] także Sofijówka obecnie też Park w Zofiówce (ukr. "Софіївський парк", Sofijiwśkyj park) – park o charakterze krajobrazowym położony w Humaniu nad jarem rzeki Kamionki, obecnie na terytorium Ukrainy.

W 2000 roku park został wpisany na ukraińską listę informacyjną UNESCO – listę obiektów, które Ukraina zamierza rozpatrzyć do zgłoszenia do wpisu na listę światowego dziedzictwa UNESCO^[2].

Historia

Park został założony w 1796 roku przez Stanisława Szczęsnego Potockiego dla żony Zofii Potockiej i nazwany na jej cześć „Sofijówką” (od imienia). Przed rozpoczęciem prac miejsce to było niemal bezdrzewne^[3]. Założenie parkowe kosztowało 20 milionów ówczesnych złotych^[3], co stanowiło kolosalny wydatek na ówczesne czasy. Budowa trwała 9 lat i zakończyła się w 1802 roku. Projektant i wykonawca – polski inżynier wojskowy Ludwik Metzell zgromadził florę z wielu zakątków Europy (m.in. posadzono 512 gatunków drzew z całego świata).

Prace polegały na zmianie ukształtowania terenu, co wiązało się z przemieszczeniem olbrzymich mas ziemi oraz potężnych bloków kamiennych, które potrzebne były do stworzenia rumowisk skalnych i grot. Z kamiennymi kompozycjami współgrał przemyślny system wodny, ponieważ niezbyt wielka ilość wody, jaką dostarczała Kamionka, musiała zostać odpowiednio skumulowana, aby zapewnić właściwe działanie wodnych atrakcji. Wykopano dwa duże stawy i dzięki przegrodzeniu tamami jaru Kamionki powstały dwa zbiorniki wodne, a dzielące je różnice poziomów, regulowane przez śluzy, pozwalały na stworzenie wodotrysków, kaskad i wodospadów^[3].

Całość została skomponowana przestrzennie w stylu romantycznym. W trakcie budowy wykopano dwa wielkie sztuczne stawy (dolny i górny), które połączono kaskadą rzeki Kamionki, natomiast pod ziemią oba stawy łączy 224-metrowy kanał ze śluzą Amsterdamską (podwodna rzeka zwana jest „Rzeką Styks”^[3]), którędy do dziś pływają łodzie, obwożąc turystów. Na dolnym stawie utworzono wyspę, na której wybudowano największy w Europie wodotrysk (fontanna „Żmija”). Do stawu spadał wodospad o wysokości 23 metrów. Park zajmował obszar 160 hektarów. Na jego terenie wzniesiono ponad 60 różnego rodzaju dzieł architektury parkowej: sztuczne groty, altany, mostki, pawilony, obeliski oraz rzeźby i popiersia, w większości nawiązujące do mitologii greckiej i rzymskiej, a pochodzące w części z pracowni we Włoszech i Grecji:

• Amfiteatr, stylizowany na starożytny;
• Skała Leukadyjska (nawiązująca do legendy o starożytnej poetce Safonie), na której szczycie ukształtowano z kamieni taras widokowy zwany Belwederem;
• Labirynt Kreteński (nawiązujący do mitycznego labiryntu w Knossos, w którym miał być więziony Minotaur);
• Skała Tarpejska (nawiązująca do urwiska na rzymskim Kapitolu) z późniejszą altanką
• Pola Elizejskie (kraina szczęśliwości, Elizjum w mitologii greckiej) z postumentem z wazą, na którym pierwotnie umieszczono wiersz autorstwa Szczęsnego, Płyń strumyku szybkim biegiem, Te na zawsze rzucaj cienie, Z kwiecistym się żegnaj brzegiem, Skropić dzikie śpiesz kamienie, Tak szczęśliwy dzień uchodzi, Choć zbyt rzadki dla człowieka, Ledwo się go ujrzeć godzi, Tylko błyśnie i ucieka. Później wazę zastąpiono wykonanym z brązu popiersiem Stanisława Trembeckiego;
• w zakolu Dolnego Stawu, utworzono plateau, zwane Reunionem (czyli Placem Zebrań). Na jego środku uformowano niewielki kolisty zbiornik wodny, noszący nazwę Stawu Rybki, a w nim ustawiono potężną granitową misę, wyciosaną z jednego bloku granitu, wypełnioną kwiatami. Plac ten pomyślany został jako dogodne miejsce do podziwiania Wielkiego Wodospadu;
• Zmarłe dzieci Zofii i Szczęsnego upamiętniał także niewielki wodospad zwany Trzema Łzami oraz kamienna Złamana Kolumna;
• Obok wodospadu koryto Kamionki zostało przegrodzone rumowiskiem skalnym, noszącym nazwę Doliny Gigantów;
• Pośrodku górnego stawu utworzono sztuczną wyspę zwaną Anti-Circe (w nawiązaniu do postaci mitycznej Kirke, też Wyspą Miłości lub Wyspą Topolową);
• Źródło Wężowe (Źródło Hippokrene - jak mityczne źródło w Beocji) koło Groty Krynica;
• Groty: Łokietka, Strachu i Zwątpienia, Thetydion (Grota Wenus), Grota Zwierciadła Diany (Krynica), Grota Kalipso (zwaną także Grotą Grzmotów lub Grotą Lwów) z dwuwierszem Potockiego: Strać tutaj pamięć nieszczęść, a szczęścia przyjm wieszcze, A jeśliś jest szczęśliwy, bądź szczęśliwszym jeszcze^[3].

Rośliny do parku zostały sprowadzone z Turcji i Egiptu, a ptaki z Ameryki. O park dbało 200 ogrodników. Zespół parkowy stanowił jeden z najwspanialszych w Europie parków krajobrazowych. Na polecenie Potockiego Stanisław Trembecki napisał poemat Sofiówka, w którym lirycznie oddał piękno parku. O parku pisali także Jan Ursyn Niemcewicz i Augustyn de Lagarde.

Po śmierci Szczęsnego w 1805 roku prace w Zofiówce uległy spowolnieniu. Zaniechano wtedy także budowy domu mieszkalnego oraz grobowca w kształcie piramidy. Po śmierci Zofii Potockiej w 1822 roku, w wyniku działów spadkowych, Humań i Zofiówka przypadły synowi Szczęsnego Aleksandrowi Potockiemu. Jego antyrosyjska postawa zaowocowała ustawieniem w ogrodzie dwóch pomników: Tadeusza Kościuszki na Górce Kaukaskiej i księcia Józefa Poniatowskiego na Polach Elizejskich^[3]. Za udział w powstaniu listopadowym Aleksandra Potockiego, car Rosji Mikołaj I obłożył w 1831 roku dobra humańskie wraz z Zofiówką najpierw sekwestrem, a następnie w 1832 roku je skonfiskował^[3].

W 1836 roku Zofiówka przeszła pod administrację rosyjskiego Zarządu Kolonii Wojskowych^[3]. Po tym okresie zaczęto dodawać nowe budowle, zmieniając charakter parku, który miał mieć wg pierwotnych zamierzeń Potockiego charakter naturalny i sugerujący powstanie bez ingerencji człowieka. W 1841 roku wybudowano Pawilon Chiński oraz altanę zwaną Grzybkiem. W 1842 roku rozpoczęto budowę klasycystycznego Pawilonu Flory i Pawilonu Różowego na wyspie Anti-Circe oraz bramy wjazdowej z dwoma pawilonami odźwiernych. W tym czasie usunięto z parku pomniki Tadeusza Kościuszki i Józefa Poniatowskiego, a na miejscu pierwszego z tych monumentów na Kaukaskiej Górce ustawiono brązowe popiersie carycy Aleksandry.

Zrabowany ogród stanowił własność Mikołaja I do roku 1860, kiedy to całe założenie przekazano przeniesionej tu z Odessy w 1858 roku szkole ogrodniczej, jako Humański Ogród Głównej Szkoły Ogrodnictwa^[3]. Został udostępniony dla odwiedzających. Mieczysław Orłowicz w wydanym w 1914 r. Przewodniku po ziemiach dawnej Polski, Litwy i Rusi podawał: "...słynny ogród Zofijówka, założony w końcu XVIII wieku przez Szczęsnego Potockiego, dla jego żony Zofii, opiewany przez Trembeckiego (...) Zwiedzać najlepiej w święta lub niedziele, gdy są puszczone wodotryski."^[4]

W 1923 roku dokonano zmiany nazwy Zofiówki na Park Trzeciej Międzynarodówki^[3]. W 1945 roku założenie otrzymało oficjalną nazwę Państwowy Rezerwat "Zofiówka". W 1955 roku Zofiówka przeszła pod zarząd Akademii Nauk Ukrainy. Trzy lata później obszar parku został powiększony o około 15 ha, a następnie w 1972 roku o kolejne 5 ha, co dało łączną powierzchnię 153,7 ha.

Obecnie Zofiówka utrzymana jest w stosunkowo dobrym stanie i odwiedzana przez turystów.

• 

  Skała Tarpejska

• 

  Wielki Wodospad

• 

  Thetydion (Grota Wenus)

• 

  Półwysep Reunion

• 

  Złamana Kolumna

• 

  Grota Kalipso

• 

  Grota Kalipso

• 

  (c) Sergiy Klymenko, CC BY-SA 3.0
• 

  Grota Apollina

• 

  Grota Krynica (Zwierciadła Diany)

• 

  Podziemna "Rzeka Styks"

• 

  Grota Kalipso z napisem autorstwa Potockiego

• 

  Dolny Staw

• 

  Most Żelazny

• 

Przypisy

Bibliografia

• Roman Aftanazy, Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, Tom XI (Województwo Bracławskie), s. 110-131
• Jerzy Łojek: Dzieje pięknej Bitynki. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 1982. ISBN 83-211-0337-5.
• Chrząszczewski A., Pamiętnik oficjalisty Potockich z Tulczyna, Wrocław–Warszawa – Kraków – Gdańsk 1976
• Groza S., Opisanie Sofijówki przez S. Gr. „Rimembranza”, Wilno 1843
• Jaroszewski T.S., Wychowaniec pojętny Gradywa. Wiadomość o Ludwiku Chrystianie Metzllu. Materiały do Dziejów Zofiówki pod Humaniem, „Rocznik Historii Sztuki”, t. XX, 1994, s. 309-352
• Kraszewski Józef Ignacy, Wspomnienia Odessy, Jedyssanu i Budzaku, t. 1, Wilno 1845
• Swaryczewska M., Zofiówka Potockich w Humaniu, „Teka Komisji Architektury i Urbanistyki”, t. XXIV, 1990, s. 101-108; t. XXV, 1992, s. 95-104
• Wołyniak [pseud.], O bazylianach w Humaniu, „Przewodnik Naukowy i Literacki” (dodatek do „Gazety Lwowskiej”), R. 27, 1899, s. 1144
• Niemcewicz J.Ursyn, Podróże historyczne po ziemiach polskich między rokiem 1817 a 1828 odbyte, Paryż – Petersburg 1858, s. 305

Linki zewnętrzne

• Zofiówka, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIV: Worowo – Żyżyn, Warszawa 1895, s. 657 .
• Widacka H., Zofiówka, Muzeum Pałac w Wilanowie.
• M. Żukow-Karczewski, Krajobrazy utracone: Zofiówka - romantyczny ogród krajobrazowy w Humaniu
• Archiwalne widoki i publikacje o parku w bibliotece Polona