Parlament (Ancien Régime)

Parlamenty francuskie i zasięg ich jurysdykcji w 1789 roku

Parlament, parlamenty (fr. parlement) – szereg instytucji sądowniczych we Francji ancien régime'u, z których najbardziej znacząca mieściła się w Paryżu. Były najważniejszymi sądami królewskimi, pełniły przede wszystkim rolę sądów apelacyjnych. Posiadały także uprawnienia z zakresu władztwa politycznego i administracyjnego.

Historia

W państwie Kapetyngów tzw. kuria (łac. Curia Regis – rada królewska), złożona zasadniczo ze wszystkich wasali króla Francji, doradzała w zarządzie wszelkimi sprawami państwa. Rozwój władzy króla doprowadził do podwyższenia poziomu kompetencji (do kurii wprowadzano wykształconych przedstawicieli niższej szlachty) i rozdziału jednolitego dotychczas organu na trzy osobne: ścisłą radę królewską (fr. conseil du roi) dla spraw politycznych, izbę obrachunkową (fr. chambre des comptes) dla spraw skarbowych i parlament (fr. parlement – miejsce, gdzie się rozmawia) dla wymiaru sprawiedliwości. Powstały w ten sposób parlament paryski swą jurysdykcją obejmował całe królestwo aż do XV w. Zanim ordonans z 11 marca 1345 r. definitywnie ustalił jego organizację, w 1319 r. ze składu wykluczono sędziów niezawodowych.

Od 1422 r. zaczęto tworzyć nowe parlamenty przejmujące jurysdykcję na obszarze odpowiednich lenn: w Tuluzie, Bordeaux i z czasem także w innych wielkich lennach królewskich. Do XVIII w. utworzono w sumie trzynaście takich instytucji, jednak wciąż nieproporcjonalnie duża część terytorium Francji podlegała parlamentowi paryskiemu^[1][2].

Łoże sprawiedliwości króla Karola VII w parlamencie paryskim, 1450 r.; iluminacja Jeana Fouqueta

Parlamenty stanowiły tradycyjną podporę monarchii przeciw papiestwu i stawały w obronie niezależnego kościoła gallikańskiego. W czasach kontrreformacji sprzeciwiały się wprowadzeniu we Francji zwiększającej uprawnienia papieża reformy trydenckiej.

W czasie wojen religijnych niektóre miasta będące siedzibami parlamentów zostały opanowane przez Ligę Katolicką. Wobec tego w 1589 roku skonfliktowany z Ligą król Henryk III nakazał popierającym go sędziom utworzenie nowych parlamentów na terytoriach kontrolowanych przez rojalistów. Jako że Paryż również był zajęty przez siły Ligi, tamtejsi parlamentarzyści lojalni wobec króla przenieśli się wówczas do Tours. Sytuacja taka trwała do zakończenia wojen religijnych w 1594 roku, gdy król Henryk IV przeszedł na katolicyzm i przejął władzę w całej Francji^[3][4].

Parlamentom przysługiwały uprawnienia do rejestracji ustaw i remonstracji, czyli protestu przeciwko wprowadzeniu wadliwego prawa. Umożliwiało im to częściową kontrolę nad sprawami monarchii^[5][6]. W 1673 r. Ludwik XIV zniósł uprawnienia parlamentów do dyskusji nad projektami edyktów, tym samym ograniczając ich wpływ na rządy. Po śmierci „Króla Słońce” w 1715 r. parlamenty wynegocjowały z regentem Filipem Orleańskim odzyskanie prawa do remonstracji, w zamian godząc się na skasowanie niekorzystnego dla Filipa testamentu Ludwika XIV^[7].

Od 1750 r. parlamenty blokowały reformy władzy królewskiej, jak np. wprowadzenie zasady równości podatkowej. Dlatego też Ludwik XV zdecydował się ograniczyć ich działalność. W 1771 r. nowo mianowany kanclerz de Maupeou zlikwidował uprawnienia polityczne parlamentów, przekształcając je w sześć rad najwyższych (conseils supérieurs). Wkrótce jednak, w 1774 r., Ludwik XVI za radą hrabiego de Maurepas, autora maksymy „Bez parlamentu, nici z monarchii” (Sans parlement, point de monarchie), przywrócił dawną ich organizację. Co więcej, odtąd król zawsze wycofywał się przed opozycją w parlamentach. Tym sposobem odegrały one ważną rolę w agitacji przedrewolucyjnej lat osiemdziesiątych XVIII w. Popierane przez lud, któremu jawiły się jako przeciwnicy monarszego despotyzmu, de facto jednak sprzeciwiając się wszelkiej jego reformie, padły pierwszą ofiarą rewolucji – od 1790 r. parlamenty zastąpili sędziowie wybierani i powoływani przez państwo.

Skład i organizacja

W skład parlamentów wchodzili radcy – dziedziczni właściciele swoich urzędów, którzy jednak musieli zdać egzamin z wiedzy prawniczej. W sensie społecznym wywodzili się zarówno ze starej szlachty, jak z tzw. szlachty togi (noblesse de robe), a także zamożnego mieszczaństwa. Od XVI wieku przyjęła się praktyka sprzedawania dziedzicznych miejsc w parlamencie. W czasach Henryka IV handel urzędami został uregulowany prawnie, przy czym nabywca musiał płacić królowi roczną rentę (tzw. paulette) w wysokości 1/60 kwoty, za którą kupił stanowisko^[8]. Największym parlamentem był paryski, w którym w XVII-XVIII wieku orzekało ponad 200 sędziów, podczas gdy pozostałe parlamenty z reguły liczyły od 50 do 100 sędziów^[9].

Organizacja parlamentów była wzorowana na porządku panującym w parlamencie paryskim. Z reguły parlament składał się z najważniejszej Wielkiej Izby (Grand-Chambre), Izby Dochodzeń (Chambre des Enquêtes), Izby Petycji (Chambre des Requêtes), zajmującej się rozstrzyganiem sporów z udziałem niektórych dygnitarzy, oraz Izby Wieży (Tournelle), sądzącej sprawy kryminalne. Mogły istnieć dwie lub więcej izby tego samego rodzaju, przykładowo w parlamencie paryskim istniało w XVII wieku aż pięć Izb Dochodzeń i dwie Izby Petycji. Oprócz wymienionych izb powoływano także bardziej wyspecjalizowane, w tym np. izby do spraw hugenotów przy parlamentach w Paryżu, Tuluzie, Grenoble i Bordeaux, złożone zarówno z sędziów katolickich, jak hugenockich. Zostały one zlikwidowane w 1679 roku^[1][9][10].

Rola sądownicza

Parlamenty pełniły rolę sądów apelacyjnych i kasacyjnych, jednocześnie cywilnych, karnych i administracyjnych. Funkcjonowały także jako trybunały pierwszej instancji w sprawach związanych z królem, domeną królewską oraz instytucjami i osobami pozostającymi pod królewską opieką. W połowie XVI wieku wprowadzono instytucję prezydiów, czyli sądów niższej rangi niż parlamenty, które przejęły rolę trybunałów ostatniej instancji w sprawach cywilnych mniejszej wagi. Miało to na celu odciążenie parlamentów, te jednak kontestowały istnienie prezydiów i często rozpatrywały przypadki należące do ich kompetencji^[11].

W początkach swojego istnienia, realizując prawo do feudalnego sądu sprawowanego przez parów, Parlament rozpatrywał sprawy arystokracji jako Sąd Parów – z udziałem odpowiedniej liczby parów. Odnośnie do wszystkich spraw toczących się przed parlamentami przysługiwało królowi rzadko wykorzystywane prawo ich wywołania przed radę królewską. Od XVII w. wyroki parlamentów mogły zostać skasowane przez królewską Radę Stron.

Rola ustawodawcza

Parlamentom nie przysługiwała władza stricte prawodawcza, polegająca na stanowieniu nowych praw w monarchii. Ich uprawnienia miały charakter bardziej proceduralny:

• Prawo syntezy orzecznictwa. Jako sądy wyższe (cours souveraines), czyli ostatniej instancji, parlamenty odgrywały rolę w ujednolicaniu orzecznictwa na terenie całej monarchii, obfitującej w partykularne systemy prawne. Obok wiążących konkretnie i indywidualnie rozstrzygnięć wpływających do parlamentów spraw, za pomocą wydawanych w połączonych izbach aktów generalnych zw. arrêts de règlement, spisywanych w formie artykułów, mogły one narzucać lokalnym jurysdykcjom własne szczegółowe rozwiązania prawne.

• Prawo rejestracji. Do parlamentów należała kontrola legalności ordonansów, edyktów i deklaracji króla. Działając na długo jeszcze przed wykształceniem prawa pozytywnego, ograniczać mogła się ona jedynie do badania spójności z istniejącymi wcześniej prawami i zwyczajami. Po przeprowadzeniu takiej kontroli i wprowadzeniu ewentualnych poprawek parlament dokonywał rejestracji nowego prawa w oficjalnym, powszechnie dostępnym rejestrze. Była to więc forma regionalnej publikacji ustaw – z momentem opublikowania zyskiwały one moc prawną w okręgu przypisanym parlamentowi. Jedynie w przypadku niektórych ważnych zarządzeń rejestracja przez parlament paryski skutkowała wejściem prawa w życie w całym królestwie. Legalność kontrolowania nowych praw i poprawiania ich była przedmiotem sporów między teoretykami prawa we Francji ancien régime'u, ale w praktyce parlamenty sprawowały tę kontrolę. Była ona ograniczona; król miał bowiem narzędzia prawne, by przeforsować swoją wolę, jeśli spotykał się z oporem ze strony sądu^[12][13].

• Prawo remonstracji. W trakcie kontroli ustaw przedłożonych przez króla parlamentom przysługiwała możliwość ich odsyłania wraz z komentarzem – remonstracji. Parlamenty wykorzystywały to uprawnienie, by umacniać swoją rolę przeciwwagi dla woli monarszej, w konsekwencji zaś ośrodków quasi–opozycji. Monarcha mógł uwzględnić propozycje parlamentu, bądź ponownie przesłać edykt tej samej treści w formie tzw. lettre de jussion, co było równoznaczne z nakazem rejestracji. Wówczas na ogół rejestrowano prawo jako „wyraźny rozkaz króla”. Jeśli jednak parlament dalej odmawiał rejestracji, projekt mógł nieprzerwanie krążyć między sądem a monarchą, do czasu gdy ten ostatni zdecydował się zasiąść w parlamencie w łożu sprawiedliwości (lit de justice) – nazwa ta określała uroczyste posiedzenie parlamentu z udziałem króla, który nakazywał rejestrację^[14][15]. Tę procedurę musiał zastosować Henryk IV, aby zmusić parlament paryski do dokonania rejestracji edyktu nantejskiego z 1598 roku^[16]. W takim przypadku sąd teoretycznie nie mógł już sprzeciwić się królowi. W czasach kryzysów politycznych zdarzało się jednak, że parlament zbierał się po odbyciu łoża sprawiedliwości, by zaprotestować przeciwko rejestracji i ogłosić jej nieważność. Niekiedy sędziowie uciekali się także do taktyki spowalniania rejestracji, która przeciągała się przez wiele miesięcy, a nawet lat po procedurze łoża sprawiedliwości^[14][15].

Lista parlamentów ancien régime'u

• ok. 1250: Parlament paryski^[17]
• 1443: Parlament w Tuluzie (pierwotnie powstał w 1302 r., później zniesiony i powołany ponownie)^[18]
• 1453: Parlament w Grenoble^[18]
• 1451 lub 1462: Parlament w Bordeaux^[18], w latach 1675-1690 na wygnaniu w Condom (obecnie departament Gers)^[19]
• 1476: Parlament w Dijon^[18]
• 1499: Parlament w Rouen (Parlament Normandii)^[20]
• 1501: Parlament w Aix (Parlament Prowansji)^[20]
• 1554: Parlament w Rennes (Parlament Bretanii), w l. 1554-1561 z drugą siedzibą w Nantes, w latach 1675-1690 na wygnaniu w Vannes^[20][19]
• 1620: Parlament w Pau^[20]
• 1633: Parlament w Metzu, zlikwidowany w 1771 r. i przywrócony w 1775 r.^[20]
• 1661: Parlament w Trévoux (obecnie departament Ain), zniesiony w 1775 r.^[12]
• 1686: Parlament Flandrii, w Tournai (obecnie w Belgii), później w Cambrai (1709), Douai (1713)^[20]
• 1674: Parlament w Besançon (Parlament Franche-Comté), w l. 1672-1674 z siedzibą w Dôle, gdzie do 1668 roku funkcjonował dawniejszy parlament, powołany jeszcze w średniowieczu, gdy Dôle było częścią Burgundii. W 1674 r. przeniesiony do Besançon^[21][22].
• 1775: Parlament w Nancy^[23]

Przypisy

Bibliografia

• Émile Ducoudray, La Révolution française face au système judiciaire d’Ancien Régime, w: Annales historiques de la Révolution française, 27 kwietnia 2004, wersja online (fr.)
• Pierre Goubert, L’Ancien Régime, t. 2 Les Pouvoirs, Armand Colin, Paryż 1973
• Marcel Marion, Dictionnaire des institutions de la France aux XVIIe et XVIIIe siècle, A. et J. Picard, Paryż 2006
• Hubert Méthivier, Le Siècle de Louis XIV, Presses universitaires de France, Paryż 1994
• Roland Mousnier, Les Institutions de la France sous la monarchie absolue (1598–1789), Presses universitaires de France, Paryż 2005