Paronomazja

Tautogram w herbie arcybiskupim

Paronomazja (gr. παρονομασία paronomasía – „lekko zmieniona nazwa”)[1], adnominatio – figura retoryczna, fonetyczny środek stylistyczny, polegający na zestawieniu podobnie brzmiących słów (często homofonów i homonimów) celem osiągnięcia efektu stylistycznego[2][3].

Przykłady

Charakterystyka

Paronomazja, jak zauważyła Joanna Grądziel-Wójcik, znajduje się u zbiegu fonostylistyki i semantyki[4]. Paronomazja wydobywa ukryte lub zatarte związki wyrazowe, stając się źródłem ciekawych pomysłów m.in. w kalamburach i limerykach. Jest znana od starożytności.

Wszystkie rodzaje instrumentacji głoskowej w mniejszym lub większym stopniu wykazują cechy paronomazji. Najczęściej spotykanym rodzajem paronomazji jest rym, ale jest on na tyle powszechny, że w odniesieniu do niego nie stosuje się zazwyczaj terminu „paronomazja”. Silny walor paronomastyczny ma konsekwentna aliteracja, a zwłaszcza tautogram: Ego sum via et veritas et vita (Ja jestem droga i prawda i życie, Ewangelia według św. Jana (14, 6)). Odmianą paronomazji jest parecheza.

Jak zauważył Immanuel M. Casanowicz, badacz tego zjawiska w tekstach Starego Testamentu, urok i efekt paronomazji polega na połączeniu podobieństwa dźwięków z różnicą znaczeń (The charm and effect of paronomasia lie […] in the union of similarity of sound with dissimilarity of sense[5].). Paronomazja jest też obecna w Ewangelii według św. Jana[6].

Występowanie w literaturze

Paronomazję stosował na przykład Apulejusz[7]. Paronomazją (ang. pun) posługiwał się często William Shakespeare. Pojawia się też w poemacie Boskiej komedii Dantego Alighieri[8][9]:

Ahi quanto a dir qual era è cosa dura
esta selva selvaggia e aspra e forte
che nel pensier rinova la paura!
(Dante, Divina Commedia, Inferno, Canto I, 4-6)

Paronomazja często spotykana jest w tytułach powieściach Duma i uprzedzenie (Pride and Prejudice, 1813), Rozważna i romantyczna (Sense and Sensibility, aut. obu Jane Austen, 1811).

Istnieją utwory w całości oparte na paronomazji, jak Satyra na stosunki panujące wśród katów narodowości tatarskiej Janusza Minkiewicza. Na zasadzie paronomazji bywały też zestawiane pseudonimy znanych duetów aktorskich: Flip i Flap, Pat i Pataszon[10].

Opisy i analizy

Na temat paronomazji pisali między innymi Roman Jakobson, Lucylla Pszczołowska[11] i Józef Korpanty[12]. Szczegółowo użycie paronomazji w poezji łacińskiej omawia Katarzyna Lesiak[13]. Paronomazją w poezji Edgara Allana Poego zajmował się Sławomir Studniarz[14]. Z kolei na użycie tego środka w liryce Gerarda Manleya Hopkinsa zwracał uwagę jego polski tłumacz, Stanisław Barańczak[15]. O paronomazji w poezji polskiej, czeskiej i angielskiej pisał Wiktor Jarosław Darasz[16], zwracając uwagę na jej zastosowanie w poezji Vladimíra Holana[17]. Z kolei jej występowanie w awangardowej liryce rosyjskiego poety Wielimira Chlebnikowa zauważyła Monika Górska[18].

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Henry George Liddell, Robert Scott: παρονομασία (ang.). W: A Greek-English Lexicon [on-line]. [dostęp 2018-07-15].
  2. ↑ Jacek Baluch, Piotr Gierowski: Czesko-polski słownik terminów literackich. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2016, s. 277-278. ISBN 978-83-233-4066-9.
  3. ↑ Małgorzata Kita. O paronimach, czyli wyrazach „bliskobrzmiących”. Pułapki leksykalne nie tylko dla cudzoziemców: Istota paronimów. „Postscriptum”, s. 59, 2002. Romuald Cudak. Szkoła Języka i Kultury Polskiej Uniwersytetu Śląskiego. DOI: 10.31261/PS_P. ISSN 1898-1593. 
  4. ↑ Joanna Grądziel-Wójcik: Poetyki i lektury momentalne. Między materią a metafizyką, czyli o paronomazji na przykładzie poezji kobiet (pol.). pressto.amu.edu.pl. [dostęp 2017-12-12].
  5. ↑ Immanuel M. Casanowicz: Paronomasia in the Old Testament (ang.). jstor.org, 1893. [dostęp 2017-11-18].
  6. ↑ Kalina Wojciechowska: Odpuścić grzechy, zachować wiernych (J 20,23) (pol.). s3.amazonaws.com. [dostęp 2017-12-15].
  7. ↑ Dorota Żuchowska: Wiersze miłosne Apulejusza (pol.). academica.edu.pl. s. 439. [dostęp 2018-09-23].
  8. ↑ Zobacz: Ernst Robert Curtius, Literatura europejska i łacińskie średniowiecze, Tłumaczenie i opracowanie Andrzej Borowski, Universitas, Kraków 1997, s. 307, ISBN 83-7052-128-2.
  9. ↑ Paronomasia (wł.). treccani.it. [dostęp 2017-12-16].
  10. ↑ Pat i Patachon, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2017-12-10].
  11. ↑ Lucylla Pszczołowska, Instrumentacja dźwiękowa, 1977.
  12. ↑ Józef Korpanty, Paronomazje łacińskie, Nowy Filomata, nr 3, 2001
  13. ↑ Katarzyna Lesiak, Estetyka dźwięku, czyli instrumentacja dźwiękowa oraz jej praktyczna realizacja w poezji epickiej mistrzów łacińskiego heksametru: Lukrecjusza, Wergiliusza i Owidiusza, Katowice 2007, s. 150-167.
  14. ↑ Sławomir Studniarz, Brzmienie i sens w wierszach Edgara Allana Poego, Toruń 2011.
  15. ↑ Zobacz: Gerard Manley Hopkins, Wybór poezji, Kraków 1981.
  16. ↑ Wiktor J. Darasz, O paronomazji, Język Polski, 3-4/1998, s. 238-245.
  17. ↑ Wiktor Jarosław Darasz, Harmonia wokaliczna w poezji Vladimíra Holana, Almanach Czeski, 2006, s. 55–58.
  18. ↑ Monika Górska: Problemy fonostylistyki w twórczości poetyckiej Wielimira Chlebnikowa. repozytorium.amu.edu.pl. [dostęp 2017-12-15].

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Coat of arms of Francesco Sirufo.svg
(c) I, SajoR, CC BY-SA 2.5
Coat of arms of Archbishop Italian Francesco Sirufo, Archbishop of Acerenza