Partenon

Partenon

Fasada wschodnia czyli wejście do świątyni
Państwo	Grecja
Miejscowość	Ateny
Typ budynku	świątynia
Styl architektoniczny	klasyczny
Architekt	Iktinos i Kallikrates
Rozpoczęcie budowy	447 p.n.e.
Ukończenie budowy	432 p.n.e.
Położenie na mapie Aten Partenon
Położenie na mapie Grecji (c) Lencer, CC BY-SA 3.0 Partenon
37°58′17,4″N 23°43′35,7″E/37,971500 23,726583

Partenon (gr. Παρθενών, Parthenṓn) – świątynia poświęcona Atenie Partenos (pol. Atenie Dziewicy) na akropolu ateńskim, wzniesiona w połowie V w. p.n.e. według planów Iktinosa i Kallikratesa pod nadzorem Fidiasza, który wykonał również elementy rzeźbiarskie.

Zbudowana z białego marmuru pentelickiego w zgodzie z porządkiem doryckim, uważana za najdoskonalszy jego przykład.

W 1987 roku akropol ateński wraz z Partenonem został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Nazwa

Nazwa Partenon pochodzi od przydomka bogini Ateny – Atena Partenos (pol. Atena Dziewica), której świątynia jest poświęcona^[1]. Pierwsza wiarygodna wzmianka tej nazwy znajduje się u Demostenesa (384–322 p.n.e.) – nazwa ta funkcjonowała zapewne w języku potocznym dużo wcześniej^[2]. Greckie słowo παρθενών oznaczało izby niezamężnej kobiety, a w odniesieniu do świątyni Ateny początkowo było używane dla określenia jej zachodniej części^[3].

Partenon

W V w. p.n.e. budowlę nazywano świątynią – te naos, a jej architekci określali ją mianem hekatompedos (pol. „długa na sto stóp”) upamiętniając wcześniejszą świątynię stojącą w tym miejscu w okresie archaicznym^[4]. Plutarch (ok. 50–125 n.e.) używał nazwy Hekatompedon-Partenon^[4]. Grecki geograf Pauzaniasz stosował nazwę Partenon^[4].

Historia

Budowa

Świątynia została wzniesiona z inicjatywy ateńskiego polityka i stratega Peryklesa (ok. 495–429 p.n.e.) w ramach jego programu udekorowania imperialnych Aten finansowanego z budżetu Związku Morskiego^[5]. Gmach zastąpił wcześniejszą świątynię zniszczoną przez Persów w 480 roku p.n.e., która z kolei stała w miejscu pierwszego Partenonu z ok. 570 roku p.n.e.^[6] w południowo-wschodniej części Akropolu^[7].

Prace prowadzili architekci Iktinos i Kallikrates, którzy współpracowali blisko z Fidiaszem – według Plutarcha Fidiasz nadzorował prace nad budową akropolu^[8]. Budowa rozpoczęła się w 447 roku p.n.e. – gmach został ukończony w 438 roku p.n.e., a dekoracje zewnętrzne w 432 roku p.n.e.^[9] Fidiasz, współpracując ze swoimi uczniami Agorakritosem i Alkamenesem, stworzył bogatą dekorację rzeźbiarską^[10]. Sam wykonał także w technice chryzelefantynowej olbrzymi posąg Ateny Partenos, który zdobił wnętrze świątyni^[10]. Budowla przetrwała wieki w nienaruszonym stanie^[11].

Czasy nowożytne

Pod koniec panowania rzymskiego świątynia odniosła poważne zniszczenia wskutek pożaru^[11]. Została odbudowana w IV w. prawdopodobnie za panowania cesarza Juliana Apostaty w latach 361–363^[11][a] Wkrótce została przebudowana na potrzeby kościoła chrześcijańskiego^[11]. W V w. n.e. usunięto z niej niektóre rzeźby, w tym posąg Ateny dłuta Fidiasza, i ok. roku 600 zamieniono go na kościół chrześcijański^[9][7]. W 1205 roku kościół został poświęcony Świętej Matce Aten^[11].

Po zajęciu Aten przez Turków w 1458 roku świątynia została zamieniona w meczet – w jej południowo-zachodnim narożniku wzniesiono minaret^[9]. W XVII w. Turcy w gmachu urządzili magazyn amunicji, który eksplodował w 1687 roku podczas oblężenia Aten przez Wenecjan^[9]. Eksplozja ta zniszczyła środkową część świątyni^[9]. Na początku XIX wieku większość pozostałych tam jeszcze wówczas rzeźb (18 posągów, 15 metop i 56 bloków fryzu^[11]) została za zgodą władz tureckich usunięta przez brytyjskiego dyplomatę Thomasa Bruce'a (1766–1841), wywieziona do Anglii jako tzw. „marmury Elgina” i sprzedana British Museum w 1816 roku^[9]. Niektóre rzeźby trafiły do Luwru i do Kopenhagi.

Konserwacja i rekonstrukcja

Okres panowania Ottona I (1832–1862)

Za panowania pierwszego króla niepodległej Grecji Ottona I rozpoczęto pierwsze prace na akropolu według programu opracowanego przez niemieckiego architekta Leo von Klenze (1784–1864) – nadwornego architekta ojca Ottona, króla Bawarii Ludwika I Wittelsbacha (1786–1868)^[12]. Program obejmował m.in. demilitaryzację wzgórza, usunięcie wszystkich elementów z okresu post-klasycznego, m.in. średniowiecznego pałacu z Propylejów i niewielkiego meczetu ze środka Partenonu, a także anastylozę pomników i budynków, m.in. Ateny Nike (1835–36, 1844), Erechtejonu (1837–40, 1846–47), Partenonu (1841–44) i Propylejów (1850–54)^[12].

Pierwsze programy rekonstrukcji Partenonu

W latach 1885–1890 przeprowadzono dokładne prace wykopaliskowe na terenie całego wzgórza^[12]. W latach 1898–1902 wdrożono pierwszy program rekonstrukcji Partenonu, który obejmował restaurację tylnej części świątyni (opistodomosu) oraz jej fasady zachodniej^[12]. W latach 1921–1933 przeprowadzono drugi program rekonstrukcji świątyni, który obejmował restaurację pronaosu, wschodniego frontonu, zachodniego wejścia oraz północnej i południowej kolumnady^[12].

Rekonstrukcji Partenonu dokonał grecki architekt Nikolaos Balanos (1860–1942)^[12]. Do wzmocnienia obiektu użyto wówczas ukrytych w marmurze żelaznych wzmocnień, które po wielu latach zaczęły korodować i niszczyć budynek^[12].

Renowacja Partenonu

W 1975 roku greckie władze podjęły decyzje o renowacji Akropolu ze względu na postępującą degradację zabytków w tym Partenonu^[12]. Wtedy też rozpoczęły się prace badawcze oraz inwentaryzacyjne^[12]. W 1986 roku rozpoczęto renowację Partenonu od prac przy wschodniej fasadzie metodą anastylozy – możliwie jak największym użyciem oryginalnych fragmentów świątyni^[13]. W 1987 roku akropol ateński wraz z Partenonem został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO^[14].

Na początku lat 90. XX w. do Muzeum Akropolu przeniesiono pozostałości fryzu zachodniego, w latach 1995–2004 przeprowadzono rekonstrukcję pronaosu, w pierwszej dekadzie XXI w. przeprowadzono prace renowacyjne północnej części świątyni, w latach 2014–2015 – części zachodniej, a w 2017 roku rozpoczęto rekonstrukcję fasady zachodniej^[13].

Architektura

Plan Partenonu^[11]:
1. Pronaos;
2. Naos;
3. Posąg Ateny Partenos;
4. Opistodomos;
5. Opistonaos.

(c) Radomil, CC-BY-SA-3.0

Porządek dorycki – schemat

Świątynia została wzniesiona z białego marmuru pentelickiego w zgodzie z porządkiem doryckim w momencie szczytowego rozwoju tego porządku^[9]. Jest to jedna z największych świątyń okresu klasycznego^[15].

Partenon stanął na stylobacie o wymiarach 69,50 × 30,88 m^[15][7][b]. Zbudowany został na planie peripterosu – za pronaosem (przedsionkiem) znajduje się naos a za nim, na zachodzie, opistonaos^[11].

Naos był podzielony na dwie nierówne części – w pierwszej, większej, wschodniej części, przed dwupoziomową kolumnadą w kształcie Π otaczającą wnętrze z trzech stron, umieszczony był wysoki na prawie 13 m posąg Ateny Partenos, wykonany przez Fidiasza w technice chryzelefantynowej^[11][17][c]. Część ta była szeroka na niespotykane wcześniej 20 m, by zapewnić odpowiednią przestrzeń dla posągu^[15]. Po raz pierwszy w świątyni zastosowano okna – dwa otwory umieszczono po obydwu stronach, by odpowiednio oświetlić posąg^[15]. W drugiej części znajdował się opistodomos – jego dach podtrzymywały cztery kolumny jońskie – tutaj od 433 roku p.n.e. znajdował się skarbiec Aten^[11].

Całość otaczała kolumnada złożona z 46 kolumn (po 17 na dłuższych bokach i po 8 na krótszych^[15]) o 20 kanelurach. Pronaos i opistodomos poprzedza po 6 kolumn^[15].

Budowla charakteryzuje się harmonijnymi proporcjami między długością, szerokością a wysokością^[15]. Wiele jej elementów pozostaje w stosunku 9:4, m.in. długość stylobatu do jego szerokości, średnica kolumn do szerokości tryglifów czy międzysłupie do średnicy kolumny^[18].

Podczas budowania Partenonu wprowadzono szereg udoskonaleń, przede wszystkim krzywizn, które obejmują „siatką” całą budowlę, by zapewnić całkowitą harmonię, a nie tylko złudzenia optyczne idealnego pionu i poziomu wszystkich elementów świątyni^[19]. Świadczyło to o wysokim poziomie znajomości matematyki i budownictwa jej architektów^[19].

Środkowa część stylobatu wznosi się stopniowo ze wszystkich czterech stron^[15]. Wszystkie horyzontalne elementy budowli – architraw, fryz i gzymsy – wykazują podobne krzywizny powierzchni^[19]. Aby uniknąć złudzenia wychylenia doryckich kolumn skrajnych na zewnątrz, pochylono je do środka, przy czym kolumny narożne pochylone są silniej^[19]. Kolumny nie są idealnie proste, lecz zwężają się ku górze^[19] – zastosowano tu tzw. entasis, by zapewnić złudzenie optyczne idealnie pionowych kolumn. Ponadto kolumny nie stoją w równych odstępach, lecz ustawione są bliżej siebie po bokach i dalej od siebie w części środkowej^[19].

Rzeźby Partenonu

Dekoracje rzeźbiarskie zdobiły obydwa frontony (tympanony), 92 metopy i fryz o długości 160 m^[20], szczyty frontonów i narożniki wieńczyły akroteriony^[21].

Frontony

Rzeźby tympanonów Partenonu, Muzeum Akropolu w Atenach

Fragment środkowy zrekonstruowanego tympanonu wschodniego

(c) theusmanmali, CC BY-SA 3.0

Fragment środkowy zrekonstruowanego tympanonu zachodniego

Tympanony Partenonu zdobiły rzeźby wykonane w latach 437–432 p.n.e.^[22]

Tympanon wschodni, od strony wejścia do świątyni, nawiązywał do narodzin Ateny, ukazując Zeusa i Atenę z małą Nike pomiędzy nimi^[22]. Z uwagi na zniszczenie figur, nie wiadomo dokładnie, w jakich pozach zostali przedstawieni bogowie, rekonstrukcja w Muzeum Akropolu pokazuje Zeusa siedzącego na tronie z Ateną stojącą przed nim i Nike pomiędzy ich głowami^[22]. Po ich obydwu stronach przedstawieni są inni bogowie – za Zeusem: Hera, Iris, Afrodyta, Ares, Demeter, Persefona, Dionizos i Helios, a za Ateną: Hefajstos, Posejdon, Apollo, Artemida, Hermes i Selene^[23].

Tympanon zachodni ukazywał scenę sporu między Ateną a Posejdonem o patronat nad Attyką^[24]. Atena i Posejdon ukazani są pośrodku wraz z ich darami – drzewkiem oliwnym i źródłem wody, pomiędzy nimi znajdował się najprawdopodobniej symboliczny piorun Zeusa, który zakończył ich spór^[24]. Po bokach przedstawiono ich rydwany z końmi stającymi dęba na huk pioruna, dalej Hermesa i Iris obwieszczających wynik sporu – wygraną Ateny – herosom i królom Aten^[24].

Szczyty frontonów wieńczyły czterometrowe akroteriony, przedstawiające pędy akantu i liście palmowe w formie palmety^[25]. Narożniki zdobiły akroteriony ukazujące skrzydlate Nike^[25].

Fryz panatenajski

Fryz panatenajski

Fragment fryzu, Luwr

Fragment fryzu, Muzeum Akropolu w Atenach

Fragment fryzu, British Museum

Fryz dłuta Fidiasza składał się ze 115 bloków i miał 160 m długości^[26] – obiegał dookoła całą świątynię^[27]. Tematem fryzu były Panatenaje – święto upamiętniające narodziny bogini Ateny – ukazano tu procesję, w której przedstawiono 378 postaci ludzkich i boskich oraz 200 zwierzęcych, głównie koni^[26].

Fryz rozpoczynał się po zachodniej stronie budowli, gdzie ukazywał jeźdźców przygotowujących się, by wsiąść na konie lub już odjeżdżających^[27]. Dalej biegł dwoma niezależnymi pasami wzdłuż północnej i południowej strony budynku, ukazując kawalkadę jeźdźców, zaprzęgów i pieszych (starszych, muzyków, niosących dary i ofiary), by zbiec się po stronie wschodniej, gdzie przedstawiono prowadzących procesję zbliżających się do nadnaturalnie wielkich, siedzących bogów – jednych zwróconych ku nadchodzącym ludziom od strony północnej i innych zwróconych ku nadchodzącym od strony południowej^[27]. Pośrodku fryzu po wschodniej stronie widnieje postać kapłanki Ateny z dwoma dziewczynami^[27].

Oryginalne fragmenty fryzu znajdują się w zbiorach muzealnych – 50 m w Muzeum Akropolu w Atenach, 80 m w British Museum, jeden blok w Luwrze a pojedyncze fragmenty w muzeach w Palermo, Watykanie, Würzburgu, Wiedniu, Monachium i Kopenhadze^[26]. Fryz w Muzeum Akropolu ukazuje nie tylko oryginalne fragmenty w zbiorach muzeum, lecz także kopie oryginalnych fragmentów z innych muzeów^[21].

Metopy

Metopa 1, strona południowa, scena z Centauromachii

Wszystkie 92 metopy umieszczone na belkowaniu świątyni były ozdobione płaskorzeźbami przedstawiającymi sceny walk z Gigantomachii (po stronie wschodniej), Amazonomachii (po stronie zachodniej), Centauromachii (po stronie południowej) i Iliupersis (po stronie północnej)^[28][29]. Każda metopa przedstawia indywidualną scenę z udziałem najczęściej dwóch postaci, ilustrującą legendarną bitwę, symbolizując zwycięstwo Ateńczyków nad Persami^[29].

Większość metop (m.in. wszystkie po stronie wschodniej i zachodniej) została zniszczona – odłupano z nich figury, najprawdopodobniej kiedy chrześcijanie przystosowywali Partenon dla potrzeb własnej świątyni lub podczas najazdu Wizygotów w 396 roku n.e.^[28] Metopy południowe wówczas przetrwały, lecz uległy uszkodzeniu podczas eksplozji tureckiego składu amunicji w 1687 roku, inne zrabował na początku XIX w. lord Elgin (1766–1841)^[28].

Atena Partenos

Atena Varvakeion – rzymska kopia posągu Ateny Partenos dłuta Fidiasza, ok. III w. n.e., Muzeum Akropolu w Atenach

Wysoki na prawie 13 m posąg Ateny Partenos wykonany przez Fidiasza w technice chryzelefantynowej stał w pierwszej, większej, wschodniej części naosu, przed dwupoziomową kolumnadą otaczająca wnętrze z trzech stron^[11][17]. Statuta nie zachowała się do naszych czasów^[17]. Jej wygląd znany jest z opisów starożytnych i ponad 200 mniejszych kopii^[17]. Najbardziej znaną kopią posągu jest tzw. Atena Varvakeion, ok. 1 m wysokości, datowana na pierwszą połowę III w. n.e.^[17]

Oryginalny posąg osadzony był na drewnianym trzonie, do którego przymocowane były twarz i kończyny bogini wykonane z kości słoniowej, tułów Ateny spowijały szaty z płatów złota, które ważyły 1150 kg^[17]. Bogini ukazana była w hełmie, w długim peplosie, z egidą; niosąca w prawej ręce Nike (Zwycięstwo)^[6]; w lewej miała włócznię^[30]. U jej boku znajdowała się tarcza i wąż^[30].

Partenon w Nashville

Replika Partenonu w Nashville

Pełnowymiarowa replika oryginalnego Partenonu w Atenach stoi w Nashville w stanie Tennessee^[31]. Gmach został wzniesiony w 1897 roku z okazji wystawy Tennessee Centennial and International Exposition a jego wnętrza były dostosowane do potrzeb wystawienniczych – pokazywano tu dzieła sztuki^[31]. Do jego wykończenia użyto gładzi szpachlowej, przez co 10 lat później zaczęły odpadać z niego rzeźby^[31]. Decyzję o odbudowie repliki przy użyciu trwałych materiałów podjęto w 1920 roku, a gmach ukończono w 1931 roku^[31].

W 1990 roku w jego wnętrzu stanęła replika posągu Ateny Partenos^[31].

Zobacz też

• Muzeum Akropolu w Atenach

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Akropolis Restoration Service: Parthenon. [w:] ysma.gr/ [on-line]. 2018. [dostęp 2019-04-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-04-23)]. (ang.).
• Akropolis Restoration Service: Restoration: History of older interventions. [w:] ysma.gr/ [on-line]. 2018. [dostęp 2019-04-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-04-22)]. (ang.).
• Akropolis Restoration Service: Timeline of interventions. [w:] ysma.gr/ [on-line]. 2018. [dostęp 2019-04-18]. (ang.).
• The Acropolis Museum: The Parthenon Gallery – The Monument. [dostęp 2019-04-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-04-22)]. (ang.).
• The Acropolis Museum: The Frieze. [dostęp 2019-04-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-04-22)]. (ang.).
• The Acropolis Museum: The Metopes. [dostęp 2019-04-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-10-27)]. (ang.).
• Joan Breton Connelly: The Parthenon Enigma. Knopf Doubleday Publishing Group, 2014. ISBN 978-0-385-35050-1. [dostęp 2019-04-18]. (ang.).
• Parthenon, [w:] Encyclopædia Britannica [online] [dostęp 2019-04-15]  (ang.).
• Phidias, [w:] Encyclopædia Britannica [online] [dostęp 2019-04-15]  (ang.).
• C. J. Herington: Athena Parthenos and Athena Polias: A Study in the Religion of Periclean Athens. Manchester University Press, 1955. [dostęp 2019-04-15]. (ang.).
• Jeffrey M. Hurwit: The Athenian Acropolis: History, Mythology, and Archaeology from the Neolithic Era to the Present. Cambridge University Press, 1999. ISBN 978-0-521-41786-0. [dostęp 2019-04-16]. (ang.).
• Ian Dennis Jenkins: The Parthenon Sculptures. Harvard University Press, 2007. ISBN 978-0-674-02692-6. [dostęp 2019-04-18]. (ang.).
• Christine Kreyling: Classical Nashville: Athens of the South. Vanderbilt University Press, 1996. ISBN 978-0-8265-1277-2. [dostęp 2019-04-21]. (ang.).
• παρθεν-ών. W: Henry George Liddell. Robert Scott: A Greek-English Lexicon. revised and augmented throughout by. Sir Henry Stuart Jones. with the assistance of. Roderick McKenzie.. Oxford: Clarendon Press, 1940. (ang.).
• Partenon, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2019-04-21] .
• Perseus Digital Library Project: Athens, Parthenon (Building). [dostęp 2019-04-26]. (ang.).
• Martin Robertson: A Shorter History of Greek Art. Cambridge University Press, 1981. ISBN 978-0-521-28084-6. [dostęp 2019-04-16]. (ang.).
• Michalis Sialaros: Revolutions and Continuity in Greek Mathematics. Walter de Gruyter GmbH & Co KG, 2018. ISBN 978-3-11-056527-0. [dostęp 2019-04-18]. (ang.).
• UNESCO: Acropolis, Athens. [dostęp 2019-04-26]. (ang.).
• Panos Valavanis: Acropolis. Visiting its Museum and its Monuments. Kapon Editions, 2015. ISBN 978-960-6878-74-9. (ang.).
• Ioanna Venieri: Parthenon. [w:] Ministry of Culture and Sports [on-line]. 2012. [dostęp 2019-04-22]. (ang.).