Partia (kraina)

Partia

Partia, grec. Παρθία, Παρθυαία, Παρθυηνή, stp. Parthawa – kraina historyczna starożytnego Iranu, położona w dzisiejszym północno-wschodnim Iranie i Turkmenistanie, na południowy wschód od Morza Kaspijskiego.

Nazwa "Partia" pochodzi od Partów, którzy wraz z Persami i Medami należeli do zachodnich ludów irańskich. Na północnym zachodzie granicą regionu były góry Elburs, a na zachodzie Bramy Kaspijskie. Poza tym terytorium Partii w czasach Achemenidów jest trudne do określenia, musiało ono jednak obejmować basen Wielkiej Pustyni Słonej. Podczas panowania Arsakidów Partia rozciągała się prawdopodobnie aż do dzisiejszego Gonabadu i Birdżandu. Na wschodzie jej granica biegła obok lub wzdłuż dolnego biegu Hari Rod, w pobliżu dzisiejszej granicy z Afganistanem^[1][2][3]. Na zachodzie Partia graniczyła z Medią, na północnym zachodzie z Hyrkanią, a na wschodzie z Margianą i Arią. Wąskie doliny pomiędzy górami i pas lądu na północ od Kopet-dag, nawadniane w sposób naturalny lub sztuczny przez górskie strumienie lub rzekę Atrek, były żyzne. Poza tym Partia była pokryta przez lasy i zarośla, poprzecinana wzgórzami i górami, po części pustynna i raczej pozbawiona zasobów naturalnych. Przebiegała przez nią północna odnoga szlaku jedwabnego i stanowiła ona pomost dla wymiany pomiędzy Mezopotamią i zachodnim Iranem a Azją Środkową, a także miejsce kontaktu pomiędzy jej osiadłą populacją a koczownikami i półkoczownikami północnych stepów i stąd brało się "wielkie historyczne znaczenie tego względnie małego kraju"^[4].

Być może pierwsza wzmianka o Partii znajduje się w źródłach asyryjskich, które ok. 676 p.n.e. wymieniają kraj Partukku^[5]. Według Herodota: "Jest w Azji równina, zamknięta zewsząd górami, a w tych górach jest pięć rozpadlin. Równina ta należała niegdyś do Chorasmiów [tj. mieszkańców Chorezmu], leżąc na pograniczu ich własnego kraju i krajów Hyrkaniów, Partów, Sarangów [tj. mieszkańców Drangiany] i Tamanajów"^[6]. Ten fragment stał się podstawą do sformułowania przez Josefa Markwarta tezy o istnieniu "Wielkiego Chorezmu" - związku wyżej wymienionych plemion irańskich, która nadal jest przedmiotem dyskusji. U Herodota znajdujemy także dwa inne świadectwa powiązań Partów z ludami wschodnioirańskimi. Według niego Partia, Chorezm, Sogdiana i Aria tworzyły jedną satrapię^[7]. Ponadto w armii Kserksesa I (486 - 465 p.n.e.) Partowie i Chorezmijczycy mieli walczyć razem pod dowództwem Artabazosa^[2][8]. Według Ktezjasza Partia została podporządkowana Medii, pomimo że w walce o niezależność uciekła się do pomocy Saków. Kiedy Cyrus (559 - 529 p.n.e.) walczył z Astyagesem (585 - 550 p.n.e.), wojska z Partii i Hyrkanii jako pierwsze przeszły na jego stronę. Cyrus opanował obie te krainy w latach 549 - 548 p.n.e. Generalnie źródła antyczne wiążą ze sobą Partię i Hyrkanię, które w okresie achemenidzkim i co najmniej do końca panowania Seleukidów stanowiły jedną satrapię. Prawdopodobnie istniała "wielka" satrapia Partii, obejmująca Partię i Hyrkanię, i mniejsza satrapia Partii właściwej. Za panowania Cyrusa satrapą Partii i Hyrkanii był Hystaspes, ojciec Dariusza I (521 - 486 p.n.e.). W Partii miały leżeć dwa ważne miasta, Wiszpauzati i Patigrabana, jednak nie znamy ich położenia. Zważywszy na jego znaczenie za Arsakidów, stolicą Partii mogło być już wtedy późniejsze hellenistyczne Hekatompylos (najprawdopodobniej dzis. Szahr-e Ghumes)^[9][3]. W roku 521 p.n.e. mieszkańcy satrapii poparli bunt Fraortesa z Medii, który wywodził swoje pochodzenie od Kyaksaresa (ok. 625 - ok. 585 p.n.e.), i Hystaspes stłumił rebelię po zwycięstwie w dwóch bitwach^[10][2]. Wydaje się, że w późniejszym okresie Partia nie buntowała się przeciwko Achemenidom. Występuje ona jako odrębna prowincja imperium zarówno w inskrypcji z Behistun, jak i w innych inskrypcjach Dariusza i Kserksesa. Na reliefie z apadany Persepolis delegacja z Partii składa trybut w formie naczyń i dwugarbnego wielbłąda^[11][8].

Achemenidzka część historii Partii dobiegła końca kiedy jej satrapa Fratafernes poddał się Aleksandrowi (336 - 323 p.n.e.) latem 330 roku p.n.e., tuż po śmierci Dariusza III (336 - 330 p.n.e.). Jakiś czas później Aleksander przywrócił go na jego stanowisko, Fratafernes utracił je jednak ponownie w roku 320 p.n.e., kiedy został zastąpiony przez Macedończyka Filipa. Ten zginął w roku 317 p.n.e., zabity przez satrapę Medii Pejtona, wkrótce jednak wypartego z Partii przez wrogą mu koalicję satrapów. W roku 315 p.n.e. Antygon Jednooki (zm. 301 p.n.e.) mianował swojego dowódcę Nikanora satrapą Medii i strategiem tzw. Górnych Satrapii, w skład których wchodziła Partia. Nikanor został pokonany przez Seleukosa (312/311 p.n.e. - 281 p.n.e.) w roku 312/311 p.n.e. i ostatecznie w wyniku wojen diadochów Partia przypadła Seleukidom. Utracili ją oni kiedy ok. roku 245 p.n.e. przeciwko ich władzy zbuntował się namiestnik Partii i Hyrkanii Andragoras^[12].

W III wieku p.n.e. Partia była przedmiotem powtarzających się najazdów koczowniczych Aparnów, należących do federacji Dahów. Ich wódz, Arsakes (247 - ok. 217 - 214 p.n.e.), podbił pograniczny region Astauene i w roku 247 p.n.e. koronował się na króla w mieście Asaak. Następnie wykorzystując secesję Andragorasa Arsakes ok. roku 238 p.n.e. dokonał inwazji Partii, ustanawiając tam swoją władzę. Dwie ekspedycje Seleukidów - Seleukosa II (245 - 226 p.n.e.) ok. roku 230 p.n.e. i Antiocha III (223 - 187 p.n.e.) w roku 209 p.n.e. zakończyły się niepowodzeniem, i Partia pozostała w rękach Aparnów. Zasymilowali się oni z osiadła ludnością Partii do tego stopnia, że stali się znani jako Partowie. Partia odgrywała początkowo ogromną rolę w państwie Arsakidów - to w niej znajdowały się ich pierwsze rezydencje królewskie, takie jak Nisa (identyfikowana często ze stanowiskiem archeologicznym nieopodal Aszchabadu) i Hekatompylos (najprawdopodobniej Szahr-e Ghumes). Jej znaczenie spadło jednak wraz z rozszerzaniem się państwa Partów na zachód. W I w. p.n.e. nową rezydencja zimową stał się Ktezyfon, a letnią Ekbatana, zaś Hekatompylos zostało w większości opuszczone. W czasach Sasanidzkich Partia była znana pod nazwą "Abarszahr" - "Kraj Aparnów", i wchodziła w skład wielkiej satrapii Chorasanu, która była rządzona z Marwu. Od IV wieku n.e. była ona przedmiotem najazdów koczowniczych Czolów i Kidarytów, a następnie Heftalitów. To właśnie w Marwie zginął ostatni władca z dynastii Sasanidów, Jazdgird III (632 - 651), a wraz z jego śmiercią dobiegła końca historia starożytnej Partii^[13][2].

Przypisy

Bibliografia

• C.E. Bosworth: Khurāsān. W: C.E. Bosworth, E. Van Donzel, B. Lewis, Ch. Pellat: The Encyclopaedia of Islam. New Edition. Volume V. Leiden: E.J. Brill, 1986. ISBN 90-04-07819-3.
• Trevor Bryce (ed.): The Routledge Handbook of the Peoples and Places of Ancient Western Asia. Routledge, 2009. ISBN 0-203-87550-8.
• Bobodżan Gafurow: Dzieje i kultura ludów Azji Centralnej. Warszawa: Państ. Instytut Wydawniczy, 1978.
• Ilya Gershewitsch (ed.): The Cambridge History of Iran. Volume 2. The Median and Achaemenian Periods. Cambridge: Cambridge University Press, 1985. ISBN 0-521-20091-2.
• John Hansman. The Problems of Qūmis. „Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland”. 1968. ISSN 0035-869X (ang.). 
• Marek J. Olbrycht: Iran Starożytny. W: Anna Krasnowolska (red.): Historia Iranu. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich - Wydawnictwo, 2010. ISBN 978-83-04-05047-1.
• Bogdan Składanek: Historia Persji. Tom I. Od czasów najdawniejszych do najazdu Arabów. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Dialog, 2004. ISBN 83-88238-09-4.
• Ehsan Yarshater (ed.): The Cambridge History of Iran. Volume 3 (1). The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods. Cambridge: Cambridge University Press, 1983. ISBN 0-521-20092-X.
• Ehsan Yarshater (ed.): The Cambridge History of Iran. Volume 3 (2). The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods. Cambridge: Cambridge University Press, 1983. ISBN 978-0-521-24693-4.