Pelagia Zgliczyńska

Pelagia Zgliczyńska
Data i miejsce urodzenia

9 września 1843
Dubienka

Data i miejsce śmierci

11 lutego 1909
Kraków

Zawód, zajęcie

nauczycielka, łączniczka w czasie powstania styczniowego, zesłana na Syberię, uczestniczka Komuny Paryskiej

Pelagia Dąbrowska ze Zgliczyńskich (ur. 9 września 1843 w Dubience[1], zm. 11 lutego 1909 w Krakowie[2]) – polska nauczycielka, łączniczka w czasie powstania styczniowego, zesłana na Syberię, uczestniczka Komuny Paryskiej, żona Jarosława Dąbrowskiego, pamiętnikarka[3][4][5].

Życiorys

Rodzina

Przyszła na świat jako córka Michała i Pelagii z Piotrowskich małżonków Zgliczyńskich[1][3] herbu Pobóg[6]. Matka zmarła przy porodzie[7]. Pelagia została ochrzczona 14 lipca 1844 w kościele św. Jana w Lublinie. Ojciec był wówczas dziedzicem wsi Policzyzna[1].

Okres przedpowstańczy i powstanie styczniowe

Wychowywała się na wsi, we Skomorochach[7][8]. Wyjechała do Warszawy i zamieszkała u sióstr matki: Ignacji, Walerii i Stefanii Piotrowskich[8] przy Placu Saskim[9]. W 1861 brała udział w manifestacjach patriotycznych po masakrach w Warszawie, współorganizowała manifestację jedności w rocznicę unii w Horodle[7]. Zainspirowała uczennice pensji Teresy Brzezińskiej, w której się uczyła, do zdawania egzaminów w żałobnych sukniach zamiast w szkolnych mundurkach, by wyrazić poparcie dla ofiar masakry w Warszawie[10]. Nie miało to wpływu na wynik egzaminu nauczycielskiego – Zgliczyńska zdała go[11].

Ciotki prowadziły salon towarzyski, w którym spotykali się przyszli powstańcy. Na jednym z przyjęć Pelagia poznała Jarosława Dąbrowskiego[9]. Została jego łączniczką. By mógł bywać w domu, gdzie spotykali się planujący insurekcję, podawał za jej krewnego[10] (którym w rzeczywistości był[9]). Później Jarosław i Pelagia udawali narzeczeństwo, ale szybko połączyło ich uczucie[10]. W 1862 zaręczyli się[6]. Dąbrowski był dla Zgliczyńskiej mentorem, od niego uczyła się pracy w konspiracji[11].

Gdy 14 sierpnia 1862 Dąbrowski został aresztowany, Pelagia odwiedzała go w więzieniu[10]. Było to możliwe dzięki zgodzie przychylnego Dąbrowskiemu generała księcia Dawida O. Bebutowa. Później Pelagia wystarała się o protekcję żony pułk. Gustawa Bergmanna, którego matką była krewną Jarosława Dąbrowskiego. Dzięki znajomości z policmajstrem znała szczegóły sprawy narzeczonego. Korzystając z gadulstwa Bergmanna, ostrzegała zagrożonych rewizją lub aresztowaniem konspiratorów[7]. Wraz z ciotkami Pelagia przemycała rozkazy Dąbrowskiego[6] (karteczki wymieniane w więzieniu podczas widzeń[7]), była jego łączniczką z Komitetem Centralnym Narodowym oraz Komitetem Wojskowym Oficerów Polaków i Rosjan[12], a później z powstańczym Rządem Narodowym[7]. Dostarczała uwięzionym rewolwery i narzędzia przydatne do ucieczki[6]. Później Dąbrowscy opracowali system kodów: Jarosław nakłuwał litery w książkach, które przynosiła mu Pelagia, a liczba sztuk bielizny, które oddawał jej do prania, wskazywała numer strony w książce, na której ukryta była wiadomość[13]. Zgliczyńska należała do konspiracyjnej organizacji kobiet, tzw. piątek, które opiekowały się więźniami politycznymi i ich rodzinami, osoby wywożone na Syberię zaopatrywały w pieniądze i odzież, wyjednywały widzenia dla rodzin uwięzionych itp.[14]. Za pośrednictwem narzeczonego Pelagia skontaktowała się z organizacją oficerów rosyjskich stacjonujących w Królestwie Polskim. Współorganizowała ucieczkę Andrija Potebni po jego zamachu na namiestnika Królestwa Polskiego Aleksandra Lüdersa w odpowiedzi za znęcanie się nad zatrzymanymi konspiratorami[15][16], ukrywała zamachowca w swoim mieszkaniu[17].

Dąbrowskiemu nie udało się doprowadzić do ucieczki uwiezionych w Cytadeli. Został zdradzony i cudem uniknął śmierci. Dwa dni przed rozstrzelaniem Pelagii pozwolono na ślub ze skazańcem[6]. Małżeństwo zawarli 5 kwietnia 1864 w sali sądu wojennego w X Pawilonu Cytadeli Warszawskiej[8], ale zapisu dokonano w kościele św. Krzyża w Warszawie[3][18]. Ślub wpłynął na zmianę wyroku śmierci na katorgę[6].

Wygnanie i emigracja

Niebawem Pelagia została aresztowana z powodu zeznań gospodyni, u której wynajmowała mieszkanie. Gospodyni, sama wcześniej aresztowana, doniosła śledczym, że Dabrowska w sofie trzyma pisma, druki rewolucyjne i broń. Przed rewizją Dąbrowska zamknęła się w pokoju i spaliła papiery, a rewolwery wywiozła i przekazała powstańcom[11]. Po dwóch tygodniach została zaaresztowana[11] i na 6 tygodni uwięziona w Pawiaku[8]. Od drugiej połowy maja 1864 w X Pawilonie Cytadeli. W więzieniu dwa razy widziała się z mężem, który zdradził jej plan swojej ucieczki z Syberii[7]. Zgliczyńska miała trafić do guberni archangielskiej, ale kierunek zmieniono na Ardatow w guberni niżnonowogrodzkiej, gdzie od kilku miesięcy przebywały jej ciotki[7][8]. Na zesłanie trafiła w czerwcu 1864[19]. Spędzała tam czas przy robocie, czytaniu lub wzajemnych odwiedzinach. Dąbrowski rozpoczął podróż na zesłanie 19 listopada 1864. W grudniu uciekł z katorgi. Przebywając w Petersburgu, korespondował z żoną przez Paryż, a następnie w maju 1865 pomógł jej wydostać się z Ardatowa[7][19]. Pelagia przebrała się za kolonistkę niemiecką, co tłumaczyło jej słabą znajomość języka rosyjskiego[7], i uciekła w towarzystwie Włodzimierza Ozierowa – rosyjskiego rewolucjonisty, który przyjaźnił się z Polakami, w tym z Dąbrowskim[11]. Małżonkowie przez Petersburg, Kronsztad i Kopenhagę dotarli do Sztokholmu[7]. W czasie podróży Pelagia używała nazwiska Paulina Durand[8]. Dąbrowski podtrzymywał plotki na temat ucieczki żony z zesłania, publikując listy w prasie, chroniąc przyjaciół Rosjan i myląc śledczych. W sierpniu 1865, przez Kilonię, Hamburg, Berlin, Drezno i Genewę, małżonkowie dotarli do Paryża. Zamieszkali w wynajętym mieszkaniu przy rue Fosses St.-Jacąues 20[7].

Pelagia przebywała w Paryżu do 1871[2]. Brała czynny udział w Komunie Paryskiej[20]. Na początku maja Dąbrowski odesłał ją pociągiem Czerwonego Krzyża do Londynu[7]. Zabrała dwóch synów (Piotra Sławomira [1866–1920] i Wacława), z trzecim, Jarosławem, była w ciąży. Starszy syn Bolesław przypuszczalnie zmarł jako dziecko[6]. Wzięła ze sobą 300 tysięcy franków, które Komuna Paryska ofiarowała Dąbrowskiemu jaka zabezpieczenia bytu żony i synów. Tydzień później Dąbrowski zginął. Wdową zaopiekował się szwagier, Teofil Dąbrowski. Nie przyjęła propozycji zbiórki pieniężnej, którą zaproponowała Międzynarodówka. Publicznie broniła dobrego imienia męża, gdy był krytykowany za udział i decyzje podjęte w czasie Komuny Paryskiej[7].

Spisała pamiętnik z czasów powstania styczniowego, zesłania i emigracji, którego narracja urywa się na roku 1865[7][21].

Powrót do kraju

W połowie października 1872 Pelagia wyjechała z Londynu w towarzystwie kuzyna Karola Świdzińskiego. W Dreźnie zatrzymała się u wuja męża, Piotra Falkenhagen-Zaleskiego. Pomógł jej finansowo, przekazał środki na utrzymanie synów. Prawdopodobnie wówczas Piotr i Maria Falkenhagen-Zalescy zajęli się wychowaniem dwóch najstarszych synów Dąbrowskich. Około początku 1873 pojechała do Jasła, gdzie była nauczycielką języka francuskiego i, według Jerzego Zdrady, osobą powszechnie znaną i szanowaną[7]. W 1880 przeprowadziła się do Krakowa, od października tego roku mieszkała z Falkenhagen-Zaleskimi, którzy na stałe przybyli do miasta. Skontaktowali Dąbrowską z konserwatystami krakowskimi[7]. W 1873 Pelagia wyjechała do Jasła, gdzie pracowała jako nauczycielka języka francuskiego[20]. Powodem były problemy w komunikacji z Falkenhagen-Zaleskimi, szczególnie z Piotrem, który nie chciał, by synowie Dąbrowskich pielęgnowali pamięć o ojcu rewolucjoniście. Maria Falkenhagen-Zaleska, przywiązawszy się do młodych Dąbrowskich, broniła matce dostępu do synów[7].

Dąbrowska wróciła do Krakowa w 1880[20]. Pracowała jako nauczycielka języka francuskiego w szkole felicjanek przy kościele św. Andrzeja, potem w kilku prywatnych szkołach i pensjach[7], m.in. na pensji u Serwatowskiej[20] i Karoliny Krynickiej[6]. Była gospodynią (ochmistrzynią) gimnazjum żeńskiego otwartego przy ul. Wolskiej. W 1896 założył je Bronisław Trzaskowski jako pierwszą żeńską szkołę średnią w Galicji[7], a trzecią – po Pradze (1891) i Wiedniu (1893) – w Austro-Węgrzech. Szkoła powstała z inicjatywy Kazimiery Bujwidowej[22]. Dąbrowska uczyła tu francuskiego[23]. Bywa, że wskazuje się tylko na jej funkcję ochmistrzyni[22].

W 1902 z powodu różnicy poglądów na wychowanie religijne dziewcząt[20] (była konserwatystką, podobnie jak Trzaskowski; stali w opozycji do Odona Bujwida, który przewodniczył grupie liberałów[22]) Dąbrowska zrezygnowała z pracy. Przeniosła się do żeńskiego gimnazjum im. Królowej Jadwigi w Pałacu Spiskim przy Rynku Głównym nr 34, w którym uczyła i była ochmistrzynią. Mieszkała na piętrze budynku, na parterze znajdowała się szkoła[6][7]. Pod koniec życia była dyrektorką tej placówki[7].

Przyjaźniła się z Heleną Modrzejewską[7]. Należała do wielu stowarzyszeń działających w Krakowie[20].

Została pochowana na Cmentarzu Rakowickim (pierwotnie w kwaterze D, od 1911 w pasie 40)[2][5].

Upamiętnienie

W Teatrze Polskiego Radia 27 października 1974 miała miejsce premiera przedstawienia W burzy Władysława Terleckiego. Rolę Pelagii Zgliczyńskiej zagrała Maria Ciesielska[24].

Z okazji 60-lecia XXXVII Liceum Ogólnokształcącego im. Jarosława Dąbrowskiego w Warszawie, 18 listopada 2011, szkolny Teatr Nie-Na-Żarty odegrał spektakl o życiu patrona. W rolę Zgliczyńskiej wcieliła się uczennica Agnieszka Kurzewska[25].

Przypisy

  1. ↑ a b c Akt chrztu Pelagii Zgliczyńskiej, www.szukajwarchiwach.gov.pl [dostęp 2022-02-13].
  2. ↑ a b c Zgliczyński - Katalog Powstańców Styczniowych, genealogia.okiem.pl [dostęp 2022-02-13].
  3. ↑ a b c Marek Jerzy Minakowski, Pelagia Zgliczyńska, Sejm-Wielki.pl [dostęp 2021-04-05].
  4. ↑ Dąbrowska, Pelagia | Archiwum Kobiet, www.archiwumkobiet.pl [dostęp 2022-02-13].
  5. ↑ a b Spis osób pochowanych na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie (osoby pochowane do 1939 r.), cmentarium.sowa.website.pl [dostęp 2022-02-14].
  6. ↑ a b c d e f g h i Przegląd archiwalów związanych z zakonnym rodzeństwem z michałowickiego dworu, „Naddłubniańskie Pejzaże” (1–4 (49–52)), 2017, s. 35–43.
  7. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w Jerzy Zdrada, Jarosław Dąbrowski 1836–1871, Kraków 1973.
  8. ↑ a b c d e f Maria Bruchnalska, Ciche bohaterki. Udział kobiet w powstaniu styczniowem (materjały), t. 1, Miejsce Piastowe 1933 [dostęp 2022-02-13].
  9. ↑ a b c Agnieszka Rybak, Miłość ojczyzny, miłość do mężczyzny - Uważam Rze Historia, historia.uwazamrze.pl [dostęp 2022-02-13] (pol.).
  10. ↑ a b c d Natasza Jatczyńska, Miłość w czasie powstania. Elbląski historyk o romantycznej stronie zrywu styczniowego, info.elblag.pl, 1484 [dostęp 2022-02-13].
  11. ↑ a b c d e Wojciech Cedro, Syberia w życiu polskich kobiet w XIX wieku. Praca doktorska napisana pod kierunkiem dr hab. Lidii Michalskiej-Brachy, prof. UJK, Kielce 2020.
  12. ↑ Maria Złotorzycka, O kobietach-żołnierzach w powstaniu styczniowym, Warszawa 1972.
  13. ↑ Nasz Patron - Szkoła Podstawowa im. Jarosława Dąbrowskiego w Kończycach Małych, spkonczycemale.szkolna.net [dostęp 2022-02-13].
  14. ↑ Emil Noiński, Aktywność społeczna Wandy z Wolskich Umińskiej (1841–1926) w świetle jej wspomnień i zapisków pamiętnikarskich, [w:] Małgorzata Dajnowicz, Adam Miodowski (red.), Ruchy kobiece na ziemiach polskich w XIX i XX w: stan badań i perspektywy, Białystok 2020, s. 73–91.
  15. ↑ Piotr Kotlarz, Kobiety styczniowego powstania, Miesięcznik internetowy WOBEC Piotr Kotlarz, 20 stycznia 2021 [dostęp 2022-02-13] (pol.).
  16. ↑ Marcin Szymaniak, Polskie zamachy, Otwarte, 27 marca 2019, ISBN 978-83-240-5730-6 [dostęp 2022-02-14] (pol.).
  17. ↑ Mordercze lato 1862, Rzeczpospolita [dostęp 2022-02-14] (pol.).
  18. ↑ Akt ślubu Pelagii Zgliczyńskiej i Jarosława Dąbrowskiego, nr 105/1864, www.szukajwarchiwach.gov.pl [dostęp 2022-02-13].
  19. ↑ a b Mariusz Kulik, Polski Petersburg, www.polskipetersburg.pl [dostęp 2022-02-14].
  20. ↑ a b c d e f Maria Złotorzycka, Dąbrowska Pelagia, Władysław Konopczyński (red.), „Polski Słownik Biograficzny”, 4, 1938, s. 469.
  21. ↑ A. Kozłowski i H.J. Mościcki (red.), Pamiętnik X Pawilonu, Warszawa 1958.
  22. ↑ a b c Katarzyna Dormus, Krakowskie gimnazja żeńskie przełomu XIX i XX wieku, „Studia Paedagogica Ignatiana”, 19 (2), 2016, s. 87–103.
  23. ↑ Tableau Gimnazjum Żeńskiego. Muzeum Krakowa, 1897 [dostęp 2022-02-14].
  24. ↑ W burzy. Aresztowanie (część 1), [w:] Encyklopedia teatru polskiego (przedstawienia). [online] [dostęp 2022-02-14].
  25. ↑ Teatr szkolny, „Rocznik Szkolny XXXVII Liceum Ogólnokształcącego im. Jarosława Dąbrowskiego w Warszawie”, 2011, s. 17.