Peleryna

Archaiczna w kroju forma peleryny zachowana do XXI w. w stroju liturgicznym
Peleryna boemio. Alonso Sánchez Coello, Don Carlos (Karol, książę Asturii), 1557, Muzeum Prado, Madryt
Kobieca pelerynka ochronna w typie pudermantla. Alexander Roslin, Księżna de Gramont (Béatrix de Choiseul-Stainville), 1766, Bayonne, kolekcja Gramont
Peleryna męska, 1823. Kolorowany miedzioryt z serii Costume Parisien opublikowany w żurnalu francuskim „Journal des dames et des modes”

Peleryna (fr. pèlerine, od pèlerin - pielgrzym) – wierzchnie okrycie bez rękawów, zarzucone na ramiona i spięte na piersiach albo na ramieniu, noszone od czasów antycznych przez obie płcie. W Polsce nazwa stosowana od XVII wieku[1].

Półkolisty, fałdzisty rzymski płaszcz powstał z obszernego okrycia wierzchniego, używanego do ochrony przed zimnem i wilgocią, które dla wygody zostało rozcięte na przedzie. Z tej starożytnej formy peleryny wywodzą się stroje liturgiczne (np. kapa) oraz świeckie okrycia paradne i ceremonialne (np. strój koronacyjny)[2][3].

W średniowieczu peleryna była długa, zazwyczaj krojona kloszowo[4], czasem z rozcięciami na ręce[5]. Bywała podszyta futrem i z kapturem[6]. Używali jej pielgrzymi podczas wędrówek do miejsc kultu (także w wiekach późniejszych)[5].

W XV wieku pojawiła się też peleryna krótka, która w XVI stuleciu w Hiszpanii miała stojący kołnierz, ozdobiony razem z przodami złotą pasmanterią[6]. Jako wierzchnie okrycie stała się modna w XVII wieku, przybierając różne formy, m.in. marszczonej przy szyi ze sztywnym, stojącym kołnierzem[5].

Od połowy XVI do XVII wieku w hiszpańskiej modzie męskiej, a później także w kobiecej, pojawiła się peleryna zwana boemio. Krojona była z pełnego koła, sięgała do połowy uda lub do kolan. Na plecach bywała poszerzana klinami, czasem zapinana na całej długości, miała z tyłu stojący kołnierz. Z przodu wzdłuż brzegów była ozdabiana haftem lub oblamowana futrem[5].

W XVIII stuleciu zaczęto szyć peleryny z dużym, leżącym na ramionach kołnierzem-pelerynką (carrick) lub z kapturem[5]. Carrick pojawił się początkowo w Anglii i upowszechnił na kontynencie europejskim około 1800 roku. Był obszernym płaszczem męskim z kilkoma ułożonymi piętrowo kołnierzami-pelerynkami (w roku 1850 roku liczba dochodziła do sześciu). Najdłuższy sięgał przeważnie do dłoni, każdy kolejny był krótszy. Zwykle zapinany był na guziki i patki. Noszony był przez podróżnych i stangretów. Później upowszechnił się także wśród kobiet. Nazwa tej odmiany peleryny pochodzi od otwartego powozu nazywanego carrick (od nazwiska stangreta J. Carrica)[5].

Czarna, długa peleryna pojawiła się w okresie romantyzmu[6][4]. Szczególne znaczenie ta część garderoby uzyskała na przełomie XIX i XX wieku w okresie modernizmu, głównie wśród cyganerii artystycznej[5]. Była ulubionym okryciem mężczyzn, zwłaszcza malarzy, rzeźbiarzy, poetów, aktorów, stając się niejako atrybutem prawdziwego artysty[6].

W okresach, gdy modne były rozłożyste spódnice i obszerne rękawy, zwłaszcza w stuleciach XVIII i XIX, nosiły ją również kobiety. Do zbyt szerokiej sukni rozpiętej na stelażu (rogówka i krynolina) trudno było bowiem wówczas dopasować inne wierzchnie okrycie poza chustą, narzutą lub właśnie luźną peleryną, której odmianami były m.in. salopa czy burnus. Noszono również osłaniające dekolt krótsze pelerynki, np. wykonane z lekkich materiałów typu muślin, tafta, tiul czy koronka canezou, których końce można było spiąć broszą lub wsunąć za pasek[7][8][9]. Poza pelerynami wyjściowymi w użyciu były także lekkie pelerynki zwane podwłośnikami czy pudermantlami, które narzucano na odzież np. podczas czesania włosów i nakładania kosmetyków w pudrze, chroniąc ją przed zabrudzeniem[9].

W XX i XXI wieku peleryna kobieca przybrała formę krótkiej narzutki okrywającej plecy, ramiona i piersi, zawsze bez rękawów[10], a w wersji uszytej z materiału wodoodpornego i z kapturem noszono ją w celu ochrony przed deszczem[5][6].

Przypisy

  1. ↑ Irena Turnau: Słownik ubiorów. Tkaniny, wyroby pozatkackie, skóry, broń i klejnoty oraz barwy znane w Polsce od średniowiecza do początku XIX w., Warszawa: Semper, 1999, s. 135, ISBN 83-86951-53-2.
  2. ↑ Krystyna Turska: Z problematyki badań nad ubiorem w ruskich źródłach ikonograficznych XV wieku, „Biuletyn Historii Sztuki”, 1980, t. 42, nr 1, s. 50, 53-54, ISSN 0006-3967.
  3. ↑ Jadwiga Tabiś-Dawidowicz: Renesansowy ornat i kapa z Pilzna w Tarnowskim Muzeum Diecezjalnym (przyczynek do badań nad sztuką tekstylną), „Roczniki Humanistyczne”, 1949, t. 1, s. 121-122, ISSN 0035-7707.
  4. ↑ a b Władysław Kopaliński: Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1989, s. 387, ISBN 83-214-0570-3
  5. ↑ a b c d e f g h Sztuka świata. Słownik terminów L-Ż. T. 18. Warszawa: Wydawnictwo Arkady, 2013, s. 136, ISBN 978-83-213-4726-4.
  6. ↑ a b c d e Krystyna Kubalska-Sulkiewicz, Monika Bielska-Łach, Anna Manteuffel-Szarota: Słownik terminologiczny sztuk pięknych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007, s. 307, ISBN 978-83-01-12365-9
  7. ↑ Joanna Dobkowska, Joanna Wasilewska: W cieniu koronkowej parasolki. O modzie i obyczajach w XIX wieku, Warszawa: Wydawnictwo Arkady, 2016, s. 120, 148, 171-172, il. na s. 119, 162 i 171, ISBN 978-83-213-4933-6.
  8. ↑ Małgorzata Możdżyńska-Nawotka, Barbara Sowina: Ubiory kobiece 1840-1939, Wrocław: Muzeum Narodowe we Wrocławiu, 1999, s. 13-14, 105-115, 152, ISBN 83-86766-56-5.
  9. ↑ a b Małgorzata Możdżyńska-Nawotka: O modach i strojach, Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 2003, s. 160, 163, 223, 273, ISBN 83-7023-926-9.
  10. ↑ Słownik języka polskiego (red. Mieczysław Szymczak). T. 2, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1979, s. 629, ISBN 83-01-00283-2.

Media użyte na tej stronie

Fashion Plate Manteau 1823.jpg
Fashion plate from Costume Parisien, 1823
Don Carlos Spanien.jpg
Retrato del príncipe de Asturias Carlos de Austria, que fue el hijo primogénito del rey Felipe II de España y de la reina María Manuela de Portugal, primera esposa de Felipe II.
Roslin Gramont.jpg
Portrait de la duchesse de Grammont (1730-1794)