Peneplena

Peneplena – rodzaj wielkoobszarowej – mogącej obejmować całe kontynenty, poligenicznej, tj. powstałej wskutek oddziaływania wielu czynników, powierzchni zrównania pełnego. Do jej ukształtowania przyczyniają się działalność erozyjna rzek, zmywająca wód opadowych, deflacyjna wiatru, grawitacja i wietrzenie. Tworzy się w okresie stabilności tektonicznej i klimatycznej, trwających miliony lat, przy jednoczesnej stałości bazy erozyjnej, do której w wyniku procesów erozyjnych i denudacyjnych równane są wyniesienia terenu. Po raz pierwszy terminu użył William Davis pod koniec lat 90. XIX wieku[1].

Definicja według Davisa

Nazwę zaproponował w 1889 amerykański geograf William Morris Davis. Rdzeń plena pochodzi od angielskiego plain, oznaczającego równię. Poprzedzający go przedrostek pene wywodzi się z języka łacińskiego i oznacza prawie. Twórca terminu wprowadził wyraz pene dla podkreślenia, że procesy denudacyjne na powierzchni terenu dążą do jej całkowitego wyrównania, jednak w praktyce nigdy go nie osiągną, ponieważ zawsze działają procesy erozyjne, które przyczyniają się do ciągłego urozmaicania rzeźby. Samo plain wskazywałoby na obszar położony na poziomie bazy erozyjnej[2].

Według Davisa peneplena miałaby być końcową formą cyklu denudacyjnego, w którym wyróżnił kilka etapów rozwoju rzeźby: powierzchnię inicjalną, stadium młodociane, stadium młodociane późne, stadium dojrzałe, stadium dojrzałe późne i stadium starcze (peneplena)[3]. Kluczową rolę w powstawaniu penepleny miałaby odgrywać działalność wód płynących w stadiach początkowym i dojrzałym rozwoju denudacji, szczególnie erozja rzeczna – boczna i denna, odpowiadające za sukcesywne obniżanie terenu i zanikanie działów wodnych. Wraz z postępującym procesem degradacji terenu malałyby wysokości względne, co w konsekwencji powodowałoby jednak spadek zdolności erozyjnej wód płynących. W stadium starczym dominujący udział w kształtowaniu penepleny powinno mieć wietrzenie chemiczne. Po urozmaiconej rzeźbie terenu w stadium początkowym cyklu denudacyjnego zostałyby ślady w postaci pojedynczych wypukłych form: twardzielców – wzniesień o znacznej twardości skał, lub ostańców – fragmentów zniszczonych działów wodnych[1][2]. Według twórcy terminu penepleny mogłyby być nie tylko efektem cyklu fluwialnego rozwoju rzeźby, ale także cyklu glacjalnego lub cyklu zachodzącego w klimacie suchym[1].

Definicja według Pencka

W 1924 Walter Penck zaproponował terminy powierzchni zrównania początkowego i powierzchni zrównania końcowego, zakładające równoczesność tektonicznego wynoszenia i obniżania się powierzchni. Przeciwstawnie działające siły egzo- i endogeniczne miałyby powodować spłaszczanie stoków. Koncepcja ta, z uwagi na liczne niedoskonałości, ma obecnie wartość wyłącznie historyczną[1][3].

Pedymentacja

Obok pojęcia penepleny rozwijało się pojęcie pedypleny, powierzchni zrównania powstającej w klimacie suchym i okresowo wilgotnym. Lester King w latach 50. XX wieku zaproponował rozszerzenie terminu pedymentacji również na obszary wilgotne. Koncepcja zyskała w tym czasie popularność, a część naukowców zaczęła zaprzeczać istnieniu procesu peneplenizacji[1][3].

Podejście współczesne

Współcześni geomorfologowie nie potrafią w sposób jednoznaczny wskazać penepleny na kuli ziemskiej. Z dużą pewnością taką powierzchnią był obszar Fennoskandii w okresie prekambryjskim[1][4]. Utworzeniu takiej powierzchni zrównania sprzyjałyby przede wszystkim stabilność płyt tektonicznych, klimatu i poziomu morza, a współcześnie w sensie geologicznym wielokrotnie dochodziło do aktywności tektonicznej oraz wahań klimatycznych. Najwcześniej penepleny powinny kształtować się w dolnych odcinkach rzek, które najszybciej osiągają stan równowagi dynamicznej[1][2].

Pojęcia nie należy utożsamiać z równiną akumulacyjną, która tworzy się w wyniku ablacji lodowcowej, najczęściej pomiędzy bokiem lodowca (moreną boczną) a zboczem doliny lodowcowej[1].

Przypisy

  1. ↑ a b c d e f g h Mieczysław Klimaszewski: Geomorfologia. Warszawa: PWN, 1978, s. 507-515.
  2. ↑ a b c Arthur L. Bloom: Powierzchnia Ziemi. Andrzej Witt (tłum.). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1980. ISBN 83-01-02292-2.
  3. ↑ a b c Piotr Migoń: Geomorfologia. Warszawa: PWN, 2006, s. 224-225. ISBN 978-83-01-15979-5.
  4. ↑ Piotr Migoń: Peneplain. W: Andrew Goudie (red.): Encyclopedia of Geomorphology. T. 2. Londyn: Routledge, 2004, s. 771-772. ISBN 978-04-15-32738-1.