Pentametr jambiczny
Pentametr jambiczny (gr. πεντάμετρος ἴαμβος) – rodzaj metrum w poezji, w którym każdy wers zbudowany jest z pięciu stóp składających się z dwóch sylab – krótkiej i długiej (w metryce antycznej) lub nieakcentowanej i akcentowanej (w językach bez iloczasu). W tradycyjnym zapisie przedstawia się go następująco:
albo:
sSsSsSsSsS
Pentametr jambiczny stosowany był między innymi w klasycznej poezji angielskiej. Przykładem pentametru jambicznego w literaturze polskiej jest wiersz Marii Konopnickiej Gdzie jest mój dom.
- Gdzie jest mój dom? czy tam, gdzie marzeń roje
- Budują świat z mgły ułud, z pieśni czaru;
- Gdzie lube sny kołyszą serce moje,
- Gdzie poi mnie szumiący zdrój nektaru?
- Czy tam, gdzie czyn w żelaznej ma prawicy
- Pochodnię zórz i wieków ciężkie wagi...
- I świeci w dzień ogniskiem swej źrenicy,
- A w ciemną noc dobywa miecz swój nagi?
- Budują świat z mgły ułud, z pieśni czaru;
Pentametr jambiczny jest najbardziej wyrazisty w przypadku zastosowania średniówki męskiej: sSsS||sSsSsSs. Użycie takiej średniówki można zaobserwować powyżej u Konopnickiej, jak też u Krzysztofa Kamila Baczyńskiego w wierszu Sny (II).
- Dziewczyna śpiąc odrzuca ręce w górę,
- w sąsiedni sen, który się o nią otarł,
- a nad nią drżą ciągnące długim sznurem
- zjeżone kły - jak ciche myśli kota.
- w sąsiedni sen, który się o nią otarł,
Jako pierwszy eksperymentował z pentametrem jambicznym Juliusz Słowacki, próbując przybliżyć polski wiersz dramatyczny do angielskiego blank verse'u[1].
- O! Święta ziemio polska! Arko ludu!
- Jak zajrzeć tylko myślą, krew się lała.
- W przeszłości słychać dźwięk tej harfy cudu,
- Co wężom dała łzy i serca dała.
- Słuchajcież wy! Gdy ognie zaczną buchać,
- Jeżeli harfy jęk przyleci z dala,
- Będziecież wy jak węże stać i słuchać?
- Będziecież wy jak morska czekać fala,
- Aż ścichnie pieśń i krew oziębnie znowu
- I znów się staną z was pełznące węże?
- Aż rzucą was do mogilnego rowu,
- Gdzie z zimnych jak wy serc się hańba lęże?
- Już czas wam wstać!
- Już czas wam wstać i bić i truć oręże.
- (Lilla Weneda)
- Jak zajrzeć tylko myślą, krew się lała.
Również Mieczysław Hertz zastosował pentametr jambiczny w utworze dramatycznym Ananke[2]. Czysty pentametr jambiczny, akatalektyczny, z rymami męskimi, Jan Kasprowicz zastosował w przekładzie wiersza Roberta Browninga Spotkanie w nocy:
- Szara głąb morza, długi, ciemny ląd:
- Ogromny, żółty półksiężyca róg;
- Nagły, syczący, nieprzytomny tan
- Zbudzonych ze snu kędzierzawych pian -
- Lotne me czółno szybki toczy łuk,
- W piasku wilgotnym zgasł już jego prąd.
- Potem ćwierć mili jeszcze brzegiem, wzdłuż:
- Trzy jeszcze pola pod najbliższy dach;
- Potem w okienko, stuk, stuk, ostry trzask
- I niebieskawy wraz siarczyka blask,
- Głos, który radość tłumiła i strach -
- I dwa wzajemnie biją serca już...[3]
- Ogromny, żółty półksiężyca róg;
Jambicznym pięciostopowcem jest też wiersz Czesława Miłosza zaczynający się od słów: Ty silna noc. Do ciebie nie dosięga/ ni płomień ust, ni chmur przejrzystych cień. Klarownych jambicznych pięciostopowców jest w literaturze polskiej stosunkowo mało w porównaniu z sylabicznym jedenastozgłoskowcem i innymi formatami jambicznymi. O wiele częstsze są czterostopowce i trójstopowce, jak u A. Mickiewicza "Do B... Z...":
- Słowiczku mój! a leć, a piej!
- Na pożegnanie piej
- Wylanym łzom, spełnionym snom,
- Skończonej piosnce twej!
- Na pożegnanie piej
- Słowiczku mój! twe pióra zzuj,
- Sokole skrzydła weź,
- I w ostrzu szpon, zołoto-stron
- Dawidzki hymn tu nieś!
- Sokole skrzydła weź,
- Bo wyszedł głos, i padł już los,
- I tajne brzemię lat
- Wydało płód! i stał się cud!
- I rozraduje świat.
- I tajne brzemię lat
Pentametr jambiczny jest podstawowym formatem wiersza poezji angielskiej[4], gdzie występuje zarówno w postaci rymowanej, jak i bezrymowej (blank verse)[5]. W literaturze angielskiej pentametr jambiczny z reguły buduje strofy kunsztowne jak sekstyna, strofa królewska czy oktawa. Nierymowany pentametr jambiczny wprowadził do poezji angielskiej w szesnastym wieku Henry Howard, earl Surrey w tłumaczeniu fragmentów Eneidy Wergiliusza[6]. W dramacie stosowali go autorzy elżbietańscy, w tym Thomas Kyd (Tragedia hiszpańska) i William Szekspir (Hamlet), a w epice John Milton (Raj utracony) i Robert Browning (Pierścień i księga). Pentametr jambiczny był też podstawowym rodzajem wiersza w poezji czeskiej drugiej połowy XIX wieku[7]. Przykładem jego użycia jest wiersz Jaroslava Vrchlickiego Odpověď.
- Nemysli na ty, kterým podal’s pít
- a kteří do tvé naplivali číše,
- všech srdce s tvým přec v souhlas nemůž’ bít,
- týž hvozd, jenž jedněm v dumy úkoj dýše,
- zas dráždí jiné, snět mu urazit;
- ty’s třeba mechem jeho kráčel tiše,
- co jiný prchal. Však nad cizím plesem
- a cizí zlobou les dál zůstal lesem.
- a kteří do tvé naplivali číše,
Zobacz też
Przypisy
- ↑ Porównaj Wiktor Jarosław Darasz, Mały przewodnik po wierszu polskim, Kraków 2003, s. 78.
- ↑ Mieczysław Hertz: Ananke. Baśń dramatyczna w sześciu odsłonach (pol.). bc.wimbp.lodz.pl, 1904. [dostęp 2017-05-11].
- ↑ Przekład został zamieszczony w autorskiej antologii Kasprowicza Poeci angielscy. Wybór poezyi, Lwów 1907
- ↑ Michail Leonovič Gasparov: Nástin dějin evropského verše. Praha: Dauphin, 2012, s. 222. ISBN 978-80-7272-248-8.
- ↑ Na temat angielskiego pentametru jambicznego istnieje ogromna literatura. Zobacz na przykład Joseph Berg Esenwein, Mary Eleanor Roberts, The art of versification, Springfield, 1921.
- ↑ Henry Howard, Earl of Surrey, Poet (1517–1547) (ang.). Poetryfoundation.org. [dostęp 2017-05-11].
- ↑ Miroslav Červenka: Pětistopý jamb v 19. století (cz.). slovoasmysl.ff.cuni.cz. [dostęp 2017-11-24].
Linki zewnętrzne
- Morris Halle,Samuel Jay Keyser: Teoria metru (pol.). bazhum.muzhp.pl, 1974. [dostęp 2017-11-24].
Media użyte na tej stronie
Oznaczenie nieakcentowanej sylaby lub oznaczenie długiej sylaby
Oznaczenie krótkiej sylaby