Pergamin

Ten artykuł od 2013-01 zawiera treści, przy których brakuje odnośników do źródeł. Należy dodać przypisy do treści niemających odnośników do wiarygodnych źródeł. (Dodanie listy źródeł bibliograficznych lub linków zewnętrznych nie jest wystarczające). Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Wytwarzanie pergaminu

Pergamin – materiał pisarski (podłoże, na którym można pisać) wyrabiany ze skór zwierzęcych. Wytwarzanie pergaminu zwano pergaminnictwem.

Pergamin wyparł rozpowszechniony wcześniej papirus stosowany w starożytności i był głównym materiałem pisarskim w Europie i na Bliskim Wschodzie przez cały okres średniowiecza, po czym został skutecznie wyparty przez papier. Używano go również jako materiału pokryciowego do opraw książek. Pergamin to również potoczna nazwa papieru pergaminowego.

Pergamin (membrana, pergamena, charta pergamena) jest wytwarzany ze skóry zwierzęcej. W starożytności służył przeważnie do produkcji małych bloczków zastępujących tabliczki. Rozpowszechnienie jego użycia było związane z pojawieniem się kodeksu. Tego surowca używano już w II w. p.n.e. w Egipcie (Księga Umarłych z Kairu), jednak z uwagi na własności techniczne, pergamin nie znalazł tam szerszego zastosowania. Już w IV w. rywalizował z papirusem i stał się głównym materiałem piśmienniczym. W VII w. dotarł do kancelarii frankońskich. Rozpowszechnił się w VIII w., a do kancelarii papieskich dotarł w X w. Technika produkcji i nazwa wiąże się prawdopodobnie z greckim miastem Pergamon, gdzie co prawda nie wynaleziono pergaminu, ale znacznie ulepszono jego produkcję^[1].

Produkcja i właściwości

Jako surowca do produkcji pergaminu najczęściej stosowano skóry baranie, cielęce i kozie; do cenniejszych rękopisów przeznaczano skóry jagniąt nieurodzonych (charta virginea, welin, charta non nata). Bez potrzeby stosowania specjalistycznych narzędzi, można odróżnić gołym okiem dwie strony skóry – licową (od strony sierści) oraz mizdrową (od strony mięsa). Pergamin sporządzany ze skór kóz i owiec był delikatniejszy i cieńszy, natomiast ze skór cieląt grubszy i bardziej chropowaty. Skórę zwierzęcą, starannie umytą, moczono w wodzie z wapnem gaszonym, dzięki któremu można było łatwiej pozbyć się sierści i naskórka. Kilkukrotnie powtarzano te kąpiele w coraz mniejszym stężeniu wapna. Były one połączone ze stosowanym naprzemiennie wygładzaniem skóry, aby usunąć tłuszcz i żółtą barwę. Ostre narzędzie, którym zeskrobywano sierść to tzw. rasorium. Później skórę naciągano na drewnianą ramę, nadając jej odpowiednią grubość, suszono, wygładzano bismutem (pumeksem), a na końcu blichowano (bielono) kredą. Całość przygotowań trwała od 6 do 12 tygodni.

Nieco inną technikę oczyszczania skóry stosowano na Bliskim Wschodzie. Wytrawiano ją w mieszance substancji roślinnych, czasem z dodatkiem zwierzęcego moczu i odchodów. Podczas suszenia rozciągniętego pergaminu pozycja włókien ulegała zmianie. Układały się one warstwami równolegle do kierunku ciągnięcia. Dzięki tej strukturze pergamin był delikatny i elastyczny, wyróżniający go spośród skór garbowanych taninami czy ałunem. Materiał, który pozyskiwano w ten sposób, znakomicie nadawał się do pisania, ponieważ jego powierzchnia z obu stron była gładka i wystarczająco mocna. Wyjątkową zaletą, która przyłożyła się do jego rozpowszechnienia, była możliwość usuwania z niego tekstu i powtórnego użycia. Dlatego wśród rękopisów pergaminowych – w szczególności doby średniowiecza – spotykamy palimpsesty, tzn. manuskrypty, z których usunięto pierwotny tekst i sporządzono nowy^[2]. Duże koszty produkcji pergaminu wpływały na wysoką cenę, co powodowało jego oszczędne zużycie, a także właśnie podejmowanie prób umożliwiających powtórne wykorzystanie go. W tym celu, głównie w V-VIII w., zeskrobywano stare teksty i pisano nowe. Taki pergamin nazywany jest palimpsestem, z łaciny codex rescriptus^[3]. Palimpsest oznacza dosłownie „na nowo wygładzony”. Pergamin był produkowany na obszarze prawie całej Europy i stał się alternatywą dla papirusu, ponieważ był od niego trwalszy, gładszy i jaśniejszy, a do pisania i iluminowania nadawały się obie karty. Ważną zaletą pergaminu była możliwość jego produkowania na dowolnym obszarze, z surowców dostępnych na miejscu.

Ze względu na sposób wyrobu wyróżniamy dwa gatunki pergaminu: południowy oraz północny. Pergamin południowy (charta Italica) był bielony z jednej strony, tej nie pokrytej włosami, produkowany głównie ze skóry jagniąt i koźląt, dzięki czemu był delikatniejszy, bardziej miękki. Wyrabiano go we Włoszech, Hiszpanii i południowej Francji. Tylko jedna strona (tzw. album) była przeznaczona do pisania. Pergamin południowy był więc swoistym naśladownictwem papirusu. Natomiast pergamin północny (charta Theutonica) bielono z obu stron, które były przeznaczone do pisania. Produkowano go głównie ze skór cielęcych, przez co był grubszy. Pochodził z terenów północnej Francji, Niemiec, Polski oraz Węgier. Pergamin można było zginać, tak jak papirus, chociaż jego giętkość jest mniejsza. Początkowo książki pergaminowe formowano w zwoje, podobnie jak książki papirusowe. Długość pergaminowego zwoju była ograniczona długością skóry zwierzęcia, z której go wykonano. Dla potrzeb obszerniejszych tekstów zszywano więc kilka kawałków pergaminu. Używano go również jako oprawy dla zwojów papirusowych^[4].

Wytwarzaniem pergaminu zajmowali się uprzednio mnisi, z tego względu, że surowców do produkcji dostarczały im stajnie klasztorne. Jednakże wraz z nastaniem XII w. i powstawaniem ośrodków miejskich, gdzie osiadali różni rzemieślnicy, produkcja pergaminu zaczęła się tam przenosić. Początkowo zakonnicy wysyłali niewyprawione skóry do miast, gdzie ich wyprawianiem zajmowali się pergaminiści (pergaminarii, pergamentarii, membranarii)^[5].

Najpierw na pergaminie pisano trzciną, a od około V w. – specjalnie przygotowanymi piórami ptaków, najczęściej gęsimi, kurzymi, łabędzimi lub orlimi. Również w tym stuleciu zaczęto używać nowego rodzaju atramentu – inkaustu, którego zaletą była łatwość przygotowania. Był on mieszanką kwasu garbnikowego, pochodzącego z narośli na dębach zwanych galasówkami, gumy arabskiej oraz siarczanu miedzi. Inkaust wyjątkowo dobrze spajał się z pergaminem i pozostawiał na nim trwały znak, o czym świadczą palimpsesty. Na pergaminach pisano również czerwonym atramentem, wyrabianym z rtęci i siarki lub z bieli ołowianej, a także farbkami ze sproszkowanego srebra i złota, rozpuszczonymi w gumie arabskiej lub kurzym białku. Sztuka pisania srebrem i złotem nosi nazwę chryzografii, a do Europy przyszła z Bizancjum. Dopiero w XII w. zaczęto używać znanego obecnie atramentu, produkowanego z garbnika i siarczanu żelaza^[6].

Szlachetniejsze pergaminy były używane do produkcji m.in. kobiecych modlitewników. Natomiast czasami, przed rozpoczęciem pisania, pergamin barwiono, ale zdarzało się to dosyć rzadko. Częściej produkowano pergaminy purpurowe, jednak rzemieślnicy używali również błękitu, żółci, szafranu, zieleni, oranżu, spotykało się również pergaminy czarne. Tego rodzaju materiału używano do sporządzania ksiąg liturgicznych, a przede wszystkim rękopisów Pisma Świętego. Jednym ze słynniejszych przykładów rękopisu sporządzonego na pergaminie barwionym jest Błękitny Koran, skopiowany prawdopodobnie w Kairuanie w X w., a z polskich rękopisów – purpurowy Sakramentarz tyniecki z 1060 r. Do pisania na barwionych pergaminach używano złota lub srebra^[7].

Historia

Pergaminowa karta z Gesta Danorum Saxo Grammaticusa, XII/XIII wiek

Najstarsze zachowane zabytki piśmiennicze na skórze zwierzęcej to już XX wiek p.n.e., jednak najstarsze znane dziś wyroby o cechach pergaminu (odnalezione w Mezopotamii, w Dura Europos) datowane są na III-II wiek p.n.e.

Rozwój materiałów pisarskich został najprawdopodobniej wymuszony rywalizacją pomiędzy dwiema ówczesnymi największymi bibliotekami – aleksandryjską i pergamońską. Za Pliniuszem Starszym podaje się, że nazwa pergamin pochodzi od miasta Pergamon w Azji Mniejszej, którego król Eumenes II (195-158 p.n.e.) został zmuszony do szukania nowego materiału po zakazie wywozu papirusu z Egiptu wydanym przez Ptolemeusza. Najprawdopodobniej właśnie w Pergamonie udoskonalono wtedy znacznie metody produkcji pergaminu, przez co stał się on jego ważnym ośrodkiem produkcji. Informacje Pliniusza nie są jednak potwierdzone, a Pergamon był wtedy najważniejszym ośrodkiem kultury helleńskiej, stąd może rozpowszechnienie przez Pergamon tego nowego podłoża.

Rozpowszechniony wcześniej papirus został skutecznie wyparty przez pergamin dopiero w V wieku n.e., chociaż oba materiały były jeszcze dość długo używane równolegle (np. kancelaria kurii papieskiej używała papirusu jeszcze w X wieku). Również wypieranie pergaminu przez papier było rozciągnięte w czasie. Papier, wynaleziony ok. 2000 lat temu w Chinach, produkowany był na Bliskim Wschodzie od VIII w. W Europie był stosowany od XI wieku, jednak pierwsza europejska papiernia (jeszcze arabska) powstała dopiero na początku XII wieku. Pergamin bardzo wolno tracił na znaczeniu, a jednym z tego powodów był fakt, iż do Europy papier trafił właśnie od Arabów i stąd uważany był za wynalazek pogański. Zasadnicze wyparcie pergaminu przez papier nastąpiło w ciągu wieku XIV. Pergamin jednak znajdował nadal szereg zastosowań – do XVI w. utrzymał się w rękopisach i drukach iluminowanych, a do XVII używano go także do sporządzania ważnych dokumentów. W początkach ery druku w Europie, w XV i XVI wieku, oba podłoża drukowe były stosowane równolegle. Pergamin (znacznie droższy od papieru) był stosowany do wydawnictw o lepszej jakości lub z zamiarem dłuższego lub częstszego ich użytkowania, oraz w wyrobach o charakterze luksusowym. Np. 42-wierszowa Biblia Gutenberga została odbita na pergaminie w 35 egzemplarzach, a na papierze w 165 egz. Nierzadko wytwarzano również wydawnictwa o mieszanym składzie – papierowe z pergaminowymi wkładkami (co przypomina dzisiejsze wyroby z papieru offsetowego z wkładkami z papieru kredowego).

Angielski dokument na welinie opatrzony pieczęcią z żywicy sosnowej, 1638

W Polsce produkcję pergaminu zaczęto późno, bo dopiero w XIV wieku, jednak najstarszy polski druk pergaminowy pochodzi już z 1509 r. (Missale Vratislaviense wydrukowany z Krakowie u J. Hallera).

Produkcję pergaminu w Europie dzieli się na dwa obszary. Wcześniej produkowany był w krajach południowych (Włochy, Hiszpania, płd. Francja). Był on cienki, ale dokładnie wyprawiony tylko z jednej strony – odwrotnej niż sierść, i tylko z jednej strony pozwalał na zapisywanie go, co było nawykiem przejętym z możliwości pokrywania papirusu. Umownie nazywa się go "pergaminem włoskim". Późniejszy jest tzw. "pergamin niemiecki" (znany m.in. także z płn. Francji, Węgier, a także Polski), grubszy, za to przygotowany do zapisywania jednakowo na obu powierzchniach.

Ponadto szczególną postacią pergaminu był welin – bardzo cienki i miękki, wyrabiany ze skór płodów jagnięcych lub świeżo urodzonych jagniąt. Stosowano go do niewielkich, za to wielokartkowych wyrobów, szczególnie tych przeznaczonych do używania w czasie podróży, jak modlitewniki czy Biblie niewielkich rozmiarów (na jego podobieństwo wynaleziono później papier welinowy).

Pergamin umożliwił przejście z formy zwoju, rotulusa, do współczesnej postaci książki – kodeksu. Kodeks pojawił się w początkach II w. n.e. W miejsce sklejania poszczególnych kart papirusu lub pergaminu, zaczęto je łamać w połowie i składać jedna w drugą, a później przeszywać przez środek. W ten sposób powstał kodeks jednoskładkowy, który kształtem przypominał poliptych, od której przyswoił sobie nazwę. Dokumenty sporządzano na kartach (chartae) i pisano wzdłuż dłuższego boku, jednak w przypadku obszerniejszej treści odchodzono od tej praktyki. Kiedy rękopis składał się z kilku kart, które łączono w jeden arkusz – zszywkę, zabezpieczoną sznurem, który służył jednocześnie do przytwierdzania pieczęci. Chociaż książka w swej nowej postaci była o wiele trwalsza i poręczniejsza, nieprędko zyskała uznanie. Przez długi czas kodeks współistniał na równi ze zwojem i dopiero w IV w. n.e. zyskał nad nim przewagę, aby od V w. n.e. stać się powszechną formą książki^[8].

Przypisy