Permakultura

Przykład gildii tradycyjnie stosowanej przez Indian: kukurydza, dynia i fasola rosnące razem pomagają sobie wzajemnie.

Permakultura – gałąź projektowania ekologicznego, inżynierii ekologicznej i projektowania środowiska, tworząca zrównoważoną architekturę siedzib ludzkich i samoregulujące się systemy rolnicze na wzór ekosystemów naturalnych[1][2].

Główne zasady etyczne permakultury to[3][4]:

  • Troszcz się o Ziemię (Take care of the Earth): dbaj, aby wszystkie systemy życia mogły przetrwać i się rozwijać. To jest pierwsza zasada, ponieważ bez zdrowej Ziemi ludzie nie mogą prosperować.
  • Troszcz się o ludzi (Take care of the people): dbaj, aby ludzie mieli dostęp do dóbr niezbędnych do życia.
  • Dziel się nadmiarem (Share the surplus): zdrowe systemy naturalne wykorzystują nadwyżki do wyżywienia innych. My, ludzie, możemy robić to samo. Zarządzając naszymi potrzebami, możemy odłożyć część środków, aby spełnić powyższe zasady.

Początkowo trzecia zasada w podręczniku Billa Mollisona Permaculture: A Designer's Manual (1988) brzmiała: Ogranicz populację i konsumpcję, co potem zostało zmienione na Sprawiedliwy podział (Fair share), a nawet dzielenie się nadmiarem, prawdopodobnie ze względu na łagodniejszy wydźwięk i łatwiejsze spopularyzowanie idei permakultury. Pojawiają się kontrowersje w stosunku do pojmowania trzeciej zasady etycznej. Niektórzy instruktorzy uważają, że to właśnie ograniczenie populacji i konsumpcji, a nie uzyskanie nadmiaru i następnie dzielenie się nim, wspiera poprzednie dwie wytyczne troski o ziemię i ludzi. Za ograniczeniem konsumpcji opowiada się ruch przemian Transition Movement (znany też jako Transition Towns)[5], stworzony częściowo na bazie zasad permakultury i stawiający na pierwszym miejscu zmniejszenie ludzkich zachcianek do rzeczywistych potrzeb, ze względu na zmniejszające się możliwości ich zaspokojenia[6].

Permakultura czerpie z wielu dziedzin, takich jak rolnictwo ekologiczne, agroleśnictwo, zintegrowane rolnictwo, zrównoważony rozwój i ekologia stosowana.

Podstawowym celem ruchu jest wspieranie ludzi, aby byli bardziej samowystarczalni poprzez projektowanie i rozwój płodnych i zrównoważonych ogrodów i gospodarstw. Zasady projektowania, będące podstawą koncepcyjną permakultury, wywodzą się z ekologii systemów i badań przed-przemysłowych przykładów zrównoważonego używania ziemi.

(The primary agenda of the movement has been to assist people to become more self reliant through the design and development of productive and sustainable gardens and farms. The design principles which are the conceptual foundation of permaculture were derived from the science of systems ecology and study of pre-industrial examples of sustainable land use.)[7]

Projektowanie permakulturowe podkreśla wzorce krajobrazu, funkcje i powiązania między gatunkami. Zadaje pytanie: „Gdzie jest miejsce tego elementu? Jak można go umiejscowić z największą korzyścią dla systemu?” Aby odpowiedzieć na to pytanie, główną koncepcją permakultury jest zmaksymalizowanie korzystnych połączeń pomiędzy składowymi i synergia ostatecznego projektu. Permakultura nie skupia się na pojedynczych elementach, ale na powiązaniach stworzonych pomiędzy składnikami poprzez sposób ich zakomponowania; całość staje się istotniejsza, niż pojedyncze składniki. Projektowanie systemów permakultury ma na celu redukcję odpadów, pracy ludzkiej i wkładu energii, poprzez budowę systemów ze zmaksymalizowanymi korzyściami, wypływającymi z połączeń między elementami, aby osiągnąć wysoki poziom synergii. Projektowanie permakulturowe zmienia się w czasie ze względu na związki poszczególnych elementów, stając się złożonym systemem, produkującym żywność i materiały na małej przestrzeni, przy minimalnym wkładzie pracy[8].

Permakultura jest wyłącznie systemem projektowania i jako taka może być użyta wszędzie, gdzie wymagane jest projektowanie. Permakultury najczęściej używa się w przypadku projektowania domów i krajobrazu, łącząc metody agroleśnictwa, budownictwa naturalnego i gromadzenia wody deszczowej.

Teoria

12 zasad projektowania permakulturowego

Zwolennicy permakultury zwykle zgadzają się co do następujących zasad projektowania[9]:

  1. Obserwuj i bierz udział (Observe and interact): poprzez spędzanie czasu na współpracy z naturą możemy zaprojektować rozwiązania odpowiadające naszym potrzebom.
  2. Złap i zatrzymaj energię (Catch and store energy): poprzez stworzenie systemów gromadzących zasoby podczas dobrobytu, możemy zachować je na gorsze czasy.
  3. Zbierz plon (Obtain a yield): zapewnij sobie naprawdę użyteczne owoce wykonywanej pracy.
  4. Stosuj samodyscyplinę i zaakceptuj skutki swoich działań (Apply self-regulation and accept feedback): musimy ograniczać nieodpowiednie zachowania, aby systemy mogły sprawnie funkcjonować.
  5. Stosuj i doceniaj zasoby i usługi odnawialne (Use and value renewable resources and services): korzystaj w pełni z obfitości natury, aby ograniczyć zachowania konsumpcyjne i zależność od zasobów nieodnawialnych.
  6. Nie wytwarzaj odpadów (Produce no waste): gdy doceniamy i używamy wszystkie dostępne zasoby, nic się nie marnuje.
  7. Projektuj od wzorców do szczegółów (Design from patterns to details): patrząc z dystansu, możemy obserwować wzorce w naturze i społeczeństwie. Mogą one stanowić trzon naszych projektów, do których dodamy następnie szczegóły.
  8. Łącz, nie dziel (Integrate rather than segregate): gdy umieszczamy właściwe rzeczy na właściwym miejscu, powstają między nimi związki, i rzeczy te pracują wspólnie, nawzajem się wspierając.
  9. Stosuj małe i powolne rozwiązania (Use small and slow solutions): małe i powolne systemy są łatwiejsze w utrzymaniu niż duże, lepiej wykorzystują zasoby lokalne i dają wyniki bardziej zrównoważone.
  10. Stosuj i doceniaj różnorodność (Use and value diversity): zmniejsza ona wrażliwość na zagrożenia i wykorzystuje unikalne właściwości środowiska, w którym się znajduje.
  11. Wykorzystuj krawędzie i doceniaj elementy graniczne (Use edges and value the marginal): najciekawsze sceny rozgrywają się w miejscach granicznych. Są to często najbardziej cenne, różnorodne i produktywne elementy systemu.
  12. Kreatywnie wykorzystuj zmiany i reaguj na nie (Creatively use and respond to change): poprzez uważną obserwację możemy pozytywnie wpływać na nieodwołalne zmiany, interweniując we właściwym czasie.

Wzorce

Projektowanie w permakulturze skupia się przede wszystkim na wzorcach naturalnych. Wszystkie rzeczy, nawet wiatr, fale i Ziemia krążąca wokół Słońca, tworzą wzorce. W stosowaniu wzorców projektanci permakultury zachęcani są do obserwacji wzorców naturalnych, ich funkcjonowania i odzwierciedlania w danym projekcie. „Stosowanie wzorca wymaga od projektanta zrozumienia kształtu i potencjału, aby dopasować te wzorce lub ich kombinacje do krajobrazu” („The application of pattern on a design site involves the designer recognizing the shape and potential to fit these patterns or combinations of patterns comfortably onto the landscape”)[10].

Warstwy

Siedmiopoziomowa gildia roślinna w ogrodzie leśnym:1. Szczyt (duże drzewa owocowe i orzechowe) 2. Poziom niskich drzew (karłowate drzewa owocowe) 3. Poziom krzewów (porzeczki i jagody) 4. Rośliny zielne (żywokost, buraki, zioła) 5. Ryzosfera (warzywa korzeniowe) 6. Powierzchnia ziemi (rośliny okrywowe, truskawki, itd) 7. Warstwa pionowa (pnącza). Rys. Graham Burnett

Warstwy to jedno z narzędzi, stosowanych do projektowania działających ekosystemów, które są zarazem zrównoważone, jak i bezpośrednio przynoszą korzyść człowiekowi. Dojrzały ekosystem stanowi ogromną ilość związków pomiędzy jego składnikami: drzewami, podszytem, runem leśnym, glebą, grzybami, owadami i zwierzętami. Ponieważ rośliny rosną do różnych wysokości, na małej przestrzeni może wytworzyć się zróżnicowana społeczność, ponieważ każda z warstw rośnie ponad poprzednią. Zwykle wyróżnia się siedem warstw jadalnego ogrodu, chociaż niektórzy praktycy włączają do niej ósmą – grzyby:

  1. Korony drzew: najwyższe drzewa w systemie. Dominują, ale nie nasycają obszaru; wciąż istnieją miejsca pozbawione drzew.
  2. Niskie drzewa: karłowate drzewka owocowe, cytrusowe i inne niskie drzewa.
  3. Krzewy: zróżnicowana warstwa, zawierająca większość krzewów, rodzących jagody.
  4. Rośliny zielne: zarówno roczne, dwuletnie, jak i wieloletnie.
  5. Ryzosfera: rośliny okopowe, np. ziemniaki i inne jadalne rośliny bulwiaste.
  6. Powierzchnia gleby: międzyplony zatrzymujące ziemię i zmniejszające erozję wraz z nawozami zielonymi, bogatymi w składniki odżywcze i dostarczające glebie materii organicznej oraz azotu.
  7. Warstwa pionowa: pnącza, np. fasola wielokwiatowa, fasola półksiężycowata i inne.

Gildie

Gildia to grupa dowolnych gatunków, z których każdy spełnia unikalne funkcje, będące w harmonii z pozostałymi. Gildie to grupy roślin, zwierząt, owadów itd., które ze sobą współpracują. Część roślin może być uprawiana dla pożywienia, inne mają palowy system korzeniowy, wynoszący składniki odżywcze do wyższych partii gleby, jeszcze inne przyciągają owady pożyteczne, a kolejne odstraszają owady szkodliwe. Zgrupowanie takich roślin tworzy gildię[11][12][13].

Efekt brzegowy

Efekt brzegowy (efekt styku, efekt krawędziowy) w ekologii to skutek przesunięcia lub ułożenia obok siebie zróżnicowanych środowisk naturalnych (zob. ekoton, okrajek). Zwolennicy permakultury są zdania, że w miejscu zetknięcia istotnie różniących się systemów znajduje się miejsce intensywnej produktywności, gdzie powstają pożyteczne połączenia. Przykładem może być wybrzeże – rejon styku lądu i morza zaspokaja wiele potrzeb ludzi i zwierząt. W permakulturze ta idea jest podkreślana przez użycie spiralnych kształtów w ogrodzie zielnym czy budowanie oczek wodnych o falistej linii brzegowej zamiast okrągłych lub owalnych – ponieważ wydłuża to linię brzegową. Granice między lasem a otwartą przestrzenią są uważane za najbardziej produktywne[14].

Strefy

Nauka o strefach na kursie projektowania permakulturowego w Anglii. Instruktor – Aranya

Strefy to sposób organizacji elementów przestrzeni w siedzibie ludzkiej według częstości ich użycia oraz potrzeb roślin i zwierząt. Elementy często przekształcane lub wykorzystywane zlokalizowane są blisko domu, w strefach 1 i 2. Rzadziej używane lub przekształcane elementy oraz takie, które powinny być w odosobnieniu (np. dzikie zwierzęta), znajdują się dalej. Chodzi o odpowiednie rozmieszczenie poszczególnych rzeczy. Strefy ponumerowane są od 0 do 5:

  • Strefa 0
Dom, centralna część domostwa. Zasady permakultury będą się tu stosować do prób ograniczenia zużycia energii i wody, używania zasobów naturalnych, takich jak energia słoneczna, i ogólnie stworzenia harmonijnego, zrównoważonego środowiska życia i pracy. Strefa 0 jest nieformalną strefą, nie określoną szczegółowo w książce Billa Mollisona.
  • Strefa 1
Strefa najbliższa domowi, miejsce dla tych elementów systemu, które wymagają częstej uwagi, nadzoru, np. uprawa warzyw sałatkowych, ziół, delikatnych owoców, jak truskawki czy maliny, szklarnia i cieplarnia, miejsce rozsad, pojemnik na biohumus z odpadków kuchennych itd. Na obszarach zurbanizowanych w strefie 1 często spotyka się też podniesione grządki.
  • Strefa 2
Tu rosną rośliny wieloletnie, wymagające mniej opieki, tylko odchwaszczania czy przycinania, np. porzeczki i sad. Tu można też umieścić ul, większy kompostownik i inne.
  • Strefa 3
Rejon głównych upraw, zarówno dla użytku domowego, jak i na sprzedaż. Po założeniu uprawy nie wymaga ona częstej pracy (o ile stosuje się ściółkę i podobne systemy), podlewanie i odchwaszczanie może odbywać się raz w tygodniu.
  • Strefa 4
Rejon półdziki. Ta strefa służy głównie do uprawy roślin pastewnych, zbierania drewna leśnego oraz produkcji drewna na cele budowlane.
  • Strefa 5
Rejon zupełnie dziki. Brak tam ludzkiej interwencji poza obserwacją naturalnych cyklów ekosystemu.

Popularne praktyki

Agroleśnictwo

Leśny ogród Roberta Harta. Fot. Graham Burnett.

Agroleśnictwo to zintegrowane podejście, stosujące korzyści z łączenia drzew i krzewów z roślinami uprawnymi i zwierzętami gospodarskimi. Łączy technologie leśnictwa i rolnictwa, tworząc bardziej zróżnicowane, produktywne, zyskowne, zdrowsze i zrównoważone systemy użytkowania gruntów[15]. W systemach agroleśnictwa drzewa i krzewy umieszczane są celowo wewnątrz systemów rolniczych, a w systemach leśnych wprowadzane są rośliny nienastawione na produkcję drewna.

Szczególnie popularną wśród zwolenników permakultury jest forma agroleśnictwa, jaką jest ogrodnictwo leśne. Pionierem ogrodnictwa leśnego w klimacie umiarkowanym był Robert Hart, który od lat 60. XX w. uprawiał swój 0,12-akrowy (500m2) leśny ogród na Wenlock Edge w Shropshire w Wielkiej Brytanii. W październiku 1990 jego ogród odwiedził jeden z twórców permakultury, Bill Mollison[16][17]. W latach 90. XX w. ogród Roberta Harta stał się celem odwiedzin kolejnych osób zainteresowanych[18], a wyróżnione przez niego siedem warstw roślinności w ogrodzie leśnym włączono do elementów projektowania permakulturowego.

Ogród Roberta Harta był punktem wyjścia dla wielu naśladowców i badaczy leśnego ogrodnictwa. Graham Bell rozpoczął budowę swojego leśnego ogrodu w 1991, a w 1995 napisał książkę The Permaculture Garden[19]. Patrick Whitefield napisał How to Make a Forest Garden w 2002, a Dave Jacke i Eric Toensmeier są autorami dwutomowego dzieła Edible Forest Gardening wydanego w 2005. W 2008 Geoff Lawton nakręcił film Establishing a Food Forest[8][20]. W 2010 Martin Crawford wydał książkę Creating a Forest Garden: Working with nature to grow edible crops na podstawie swoich doświadczeń przy uprawie ogrodu leśnego, który założył w 1994[21].

Naturalne budownictwo

Naturalne budownictwo łączy różne systemy budownictwa oraz materiały, kładąc nacisk na równowagę, trwałość, używanie tylko minimalnie przetworzonych materiałów, korzystanie z zasobów odnawialnych oraz takich, które w wyniku recyklingu lub ponownego użycia stworzą zdrowe środowisko życia i utrzymają zdrowe powietrze w budynku. Naturalne budownictwo przeważnie opiera się na pracy ludzkiej bardziej niż na technologii.

Potrzeba naturalnego budownictwa wynika z chęci zmniejszenia wpływu budynków i wspierających je systemów na środowisko, bez poświęcania komfortu, zdrowia czy estetyki. Aby zachować równowagę, naturalne budownictwo stosuje dostępne w nadmiarze, odnawialne, recyklowane lub ponownie używane materiały. W zachowaniu równowagi pomaga też projekt architektoniczny budynku, jego orientacja w stosunku do stron świata, przystosowanie do lokalnego klimatu, nastawienie na naturalną wentylację już w fazie projektu, zmniejszenie kosztów utrzymania budynku. Dąży się do zwartej zabudowy i zminimalizowania śladów ekologicznych, oraz miejscowego uzyskiwania energii, poboru wody, alternatywnych systemów kanalizacji i ponownego użycia wody.

Stosowane materiały to glina, drewno, słoma, ziemia, konopie, kamień, darń; jednak w praktyce bywają stosowane obok materiałów fabrycznych, jak beton, pianka poliuretanowa, wełna mineralna[22].

Pozyskiwanie deszczówki

Pozyskiwanie deszczówki to zbieranie i przechowywanie wody deszczowej, zanim dostanie się do warstwy wodonośnej[23]. Stosowana do pozyskiwania wody pitnej, wody do pojenia zwierząt użytkowych, irygacji, i innych typowych zastosowań. Deszczówka pozyskana z dachów domów i instytucji może stanowić istotną różnicę w dostępności wody pitnej. Może wspomóc wody podskórne i zwiększyć ilość zieleni miejskiej.

Szara woda to ścieki domowe, np. woda po praniu, zmywaniu naczyń i kąpieli, która nadaje się do recyklingu na miejscu i podlewania trawnika lub stworzenia sztucznego mokradła. Szara woda nie zawiera uryny ani kału. Szara woda nie jest wodą z toalety, nadaje się za to do spuszczania w toalecie.

Ściółkowanie warstwowe

W rolnictwie i ogrodnictwie ściółka jest warstwą ochronną leżącą na glebie. Ściółką mogą być dowolne materiały, np. kamienie, liście, plastik, tektura itd., jednak w permakulturze najczęściej używa się ściółki z materiałów organicznych, gdyż spełniają one największą ilość funkcji. Do tych funkcji należą: zatrzymywanie deszczówki, zmniejszanie parowania, dostarczanie składników odżywczych, zwiększanie ilości materii organicznej w glebie, żywienie i tworzenie środowiska dla organizmów żyjących w ziemi, tłumienie rozwoju chwastów i kiełkowanie nasion, równoważenie dziennych wahań temperatury, ochrona przed mrozem i zmniejszanie erozji gleby. Ściółkowanie warstwowe jest techniką rolniczą stosowaną w ogrodnictwie bez kopania, mającą naśladować naturalne procesy zachodzące w lesie, imitując warstwę opadłych liści na dnie lasu[24][25].

Warstwa ściółki jest „bankiem żywności”, przechowującym składniki odżywcze zawarte w materii organicznej i stopniowo uwalnia te składniki do pobrania przez rośliny. Poprawia także jakość gleby, przyciągając i żywiąc dżdżownice ziemne, i produkując humus. Dżdżownice „uprawiają” ziemię, a ich odchody są jednym z najlepszych nawozów. Ściółkowanie warstwowe może być stosowane w celu wyplenienia niepożądanych roślin poprzez pozbawienie ich światła, i może być korzystniejsze na dłuższą metę niż stosowanie herbicydów.

Hügelkultur

Praktykowanie Hügelkultur polega na zakopywaniu w podłużnych kopcach dużych ilości drewna, mających zatrzymywać wodę w glebie. Podczas rozkładu drewna w glebie jego porowata struktura działa jak gąbka. W czasie pory deszczowej duża ilość zakopanego drewna może zatrzymać ilość wody wystarczającą dla upraw w czasie pory suchej[26]. Drewno w kopcu będzie się rozkładało, uwalniając składniki odżywcze przez ok. 20 lat. Na zboczach kopca, będącego rodzajem podniesionej grządki, można prowadzić uprawy. Kopca nie trzeba dodatkowo nawozić ani podlewać[27]. Grządka tego typu pomaga zatrzymywać wodę na terenie działki, podnosi żyzność gleby, a do zakopania można przeznaczyć drewno, które nie nadaje się już do żadnego innego zastosowania[28]. Technikę tę stosowali Sepp Holzer, Toby Hemenway i Masanobu Fukuoka[29][30].

Zwierzęta

Zwierzęta użytkowe są często wkomponowane w projekt[31]. Wykorzystuje się naturalne działania zwierząt, jak grzebanie w ziemi przez kury (kurzy traktor) lub rycie w ziemi przez świnie (Permakultura Holzera, świński traktor[32]), do przekopania ziemi pod uprawę. Kury lub świnie zamykane są na kilka dni na niewielkim terenie, gdzie zjadają chwasty, pasożyty i larwy owadów, które inaczej szkodziłyby uprawom. Na pastwisku, na którym pasły się konie lub krowy, kozy i owce zjedzą rośliny pozostawione przez poprzedników[33].

Kaczki w ogrodach są stosowane do zjadania ślimaków. Bill Mollison znany jest z powiedzenia: „Nie masz problemu ze ślimakami. Cierpisz na niedobór kaczek!” („You don't have a snail problem. You have a duck deficiency!”)[34]. Do jedzenia ślimaków można też przyuczyć świnie, dodając im ślimaki do pożywienia. Wkrótce świnie zaczną same wyszukiwać ślimaki na ziemi[35]. W Wietnamie kaczki pomagają w uprawie ryżu: zjadają chwasty, owady, ślimaki, żaby, a odchodami nawożą ryż, który zarazem służy im za zarośla do mieszkania[36].

Znanym przykładem współpracy zwierząt i roślin, ilustrującym zasady permakultury, jest kurnik przylegający do cieplarni. Kury mają uwalniać dwutlenek węgla, który z kolei wykorzystują rośliny, uwalniając tlen do oddychania dla kur. W dzień południowa ściana cieplarni nagrzeje pomieszczenie, zaś w nocy kury ogrzewają ciałami kurnik, dzięki czemu temperatura w cieplarni także wzrośnie[37]. Model taki promowany jest na kursach projektowania permakulturowego i w książkach o permakulturze[38], jednak na rok 2008 jedyny udokumentowany przykład zastosowania tego schematu w rzeczywistości odnaleziono w Kenwood pomiędzy miastami Santa Rosa i Sonoma w stanie Kalifornia w USA[39][40], gdzie panuje cieplejszy klimat śródziemnomorski. W 2009 Rob Hopkins (instruktor permakultury, laureat Nagrody Schumachera w 2008[41] i twórca koncepcji Miast w Okresie Przejściowym Transition Towns) rozpoczął badania praktyczne nad konstrukcją zespołu kurnik-cieplarnia w Wielkiej Brytanii[42].

Permakultura wegańska unika stosowania zwierząt użytkowych[43].

Etymologia

Termin permaculture (jako metoda systematyczna) został ukuty przez Australijczyków Billa Mollisona i Davida Holmgrena w latach 70. XX w. Słowo „permakultura” początkowo odnosiło się do „permanentnej agrokultury”, jednak znaczenie to zostało poszerzone, aby oznaczać ogólnie „permanentną kulturę”, ponieważ uważano, że aspekty społeczne są nierozłączną częścią systemu prawdziwie zrównoważonego. Zainspirowany przez filozofię naturalnego rolnictwa Fukuoki, Mollison opisał permakulturę jako „filozofię działania zgodnie z naturą, raczej niż wbrew niej; długiej i przemyślanej obserwacji zamiast przedwczesnej, bezmyślnej pracy; brania pod uwagę wszystkich funkcji zwierząt i roślin, zamiast uważania danego rejonu za domenę jednego rodzaju plonów („a philosophy of working with, rather than against nature; of protracted and thoughtful observation rather than premature and thoughtless labor; and of looking at plants and animals in all their functions, rather than treating any area as a single project system”)[44].

Historia

Prekursorzy

W 1929 Joseph Russell Smith spopularyzował termin permakultura jako podtytuł książki Tree Crops: A Permanent Agriculture, w której podsumował swoje wieloletnie doświadczenia z owocami i orzechami jako uprawami będącymi pożywieniem dla ludzi i zwierząt[45]. Smith uważał świat za całość pełną powiązań i sugerował mieszane systemy drzew i rosnących pod nimi upraw. Książka ta zainspirowała wiele osób, aby dążyć do zrównoważonego rolnictwa, m.in. Toyohiko Kagawa, pioniera rolnictwa leśnego w Japonii w latach 30. XX w.[46]

Poparcie dla pojęcia permanentnego rolnictwa, czyli takiego, które może trwać bez końca, wyraził australijczyk P. A. Yeomans w książce z 1973 pt. Water for Every Farm. Już w latach 40. Yeomans wprowadził w Australii podejście do użytkowania ziemi oparte na obserwacji, a w latach 50. rozwinął system projektowania linii kluczowej (keyline design) jako sposobu dystrybucji wody. Zasadę linii kluczowej wykorzystał następnie David Holmgren w rozwijaniu zasad osadnictwa ludzkiego w permakulturze.

Na Holmgrena wpływ miały też wczesne prace Stewarta Branda[47]. Inne wczesne źródła inspiracji to działalność Ruth Stout i Esther Deans, pionierek ogrodnictwa bez kopania (no-dig gardening methods), oraz Masanobu Fukuoki, który pod koniec lat 30. XX w. w Japonii szerzył ideę sadów i ogrodów bez orania i propagował rolnictwo naturalne[48].

Pierwsze odnotowane współcześnie zastosowanie zasad permakultury jako systematycznej metody miało prawdopodobnie miejsce w Austrii, na farmie Seppa Holzera w latach 60. XX w.[49]

Mollison i Holmgren

Bill Mollison w styczniu 2008.

W połowie lat 70. XX w. Bill Mollison i David Holmgren zaczęli rozwijać idee zrównoważonego rolnictwa na południowoaustralijskiej Tasmanii. Był to skutek niebezpieczeństw gwałtownego wzrostu użycia metod przemysłowych w rolnictwie. W ich opinii powodowało to wysoką zależność od zasobów nieodnawialnych i zarazem zatruwało ziemię i wodę, zmniejszało bioróżnorodność oraz niszczyło powierzchniową warstwę gleby na ziemiach, które do tej pory były płodne. Ich odpowiedzią było podejście designerskie nazwane „permakulturą”, opublikowane po raz pierwszy w książce Permaculture One w 1978.

Na początku lat 80. XX w. zakres konceptu rozszerzono z systemów rolniczych do zrównoważonych środowisk ludzkich. Po Permaculture One Mollison rozwijał swoje idee, projektując według założeń permakultury setki domostw i pisząc kolejne książki, z których najważniejsza to Permaculture: A Designers' Manual. Mollison prowadził szkolenia w ponad 80 krajach, a w jego dwutygodniowm kursie Permaculture Design Course (PDC) (projektowanie permakulturowe) wzięło udział setki studentów.

W 1991 nakręcono czteroczęściowy film dokumentalny produkcji ABC pt. The Global Gardener (Globalny Ogrodnik) ukazujący permakulturę w różnych klimatach na całym świecie. W 2012 UMass Permaculture Initiative wygrał konkurs zrównoważonego rozwoju organizowany przez Biały Dom pt. Champions of Change, który uznał, że „pokazują oni, jak permakultura może wyżywić rosnącą populację w zrównoważony środowiskowo i odpowiedzialny społecznie sposób” (they demonstrate how permaculture can feed a growing population in an environmentally sustainable and socially responsible manner)[50].

Znak towarowy i prawa autorskie

Na przestrzeni lat kwestia praw do nazwy „permakultura” pozostawała niejasna. Przez wiele lat Bill Mollison uważał się za posiadacza praw autorskich do słowa permaculture, co było zaznaczone w jego książkach na stronie dotyczącej praw autorskich w notce: „Treść tej książki, jak i słowo PERMAKULTURA są chronione prawami autorskimi” („The contents of this book and the word PERMACULTURE are copyright.”). Stwierdzenie to było akceptowane w społeczności zwolenników permakultury. Jednak prawo autorskie nie chroni nazw, pomysłów, koncepcji, systemów czy metod robienia czegoś; chroni tylko wyrażenie danej idei, a nie samą ideę. W końcu Mollison zrozumiał, że się myli i że nie ma i nie było żadnej ochrony praw autorskich dla słowa permaculture[51].

W 2000 r. amerykański Permaculture Institute kierowany przez Mollisona chciał zarejestrować znak usługowy (rodzaj znaku towarowego) dla słowa permaculture używanego w szkolnictwie, usługach edukacyjnych, lekcjach, seminariach czy warsztatach[52]. Znak usługowy pozwoliłby Mollisonowi i jego dwóm Instytutom Permakultury (w USA i w Australii) ustanowić warunki, na jakich permakultura byłaby nauczana, kto mógłby jej uczyć, w szczególności jeśli chodzi o kursy Projektowania Pemakulturowego (PDC – Permaculture Design Course). Rejestracja nie powiodła się i w 2001 r. pomysł został porzucony. Również w 2001 r. Mollison chciał zarejestrować jako znak towarowy w Australii nazwę Permaculture Design Course[53] i Permaculture Design[54]. Obydwa wnioski wycofano w 2003 r. W 2009 r. chciał zarejestrować jako znak towarowy Permaculture: A Designers' Manual[55] i Introduction to Permaculture[56] – tytuły jego dwóch książek. Również i te wnioski wycofano w 2011 r. W Australii słowo permaculture nigdy nie było znakiem towarowym[57].

Krytyka

Krytyka ogólna

W książkach Sustainable Freshwater Aquaculture i Farming in Ponds and Dams, Nick Romanowski wyraża pogląd, że podejście Billa Mollisona do akwakultury jest mylące i nierealistyczne[58]. Linda Chalker-Scott twierdzi, że pogląd Toby’ego Hemenwaya na temat gatunków inwazyjnych w książce o permakulturze Gaia's Garden to pseudonauka[59][60].

Agroleśnictwo

Greg Williams uważa też, że lasy nie mogą być bardziej produktywne niż rolnictwo, ponieważ zasada sukcesji ekologicznej mówi, że całkowita produktywność maleje wraz ze wzrostem lasów[61]. Zwolennicy permakultury odpowiadają, że dzieje się tak tylko wtedy, jeśli zestawić dane lasu i najwyższego poziomu wegetacji, ale nie ogólnie lasu i rolnictwa[62]. Na przykład sukcesja ekologiczna zwykle oznacza, że wydajność lasu wzrasta po osiągnięciu przez niego „stanu lasu” (67% powierzchni drzew), przed jej spadkiem w momencie osiągnięcia pełnej dojrzałości[8].

Dane naukowe

W 2001 Greg Williams stwierdził, że często trudno jest znaleźć dane potwierdzone naukowo, które byłyby zgodne z twierdzeniami zwolenników permakultury, i dodaje, że często negują oni podejście naukowe[61]. W 2011 Owen Hablutzel powiedział, że „permakultura ma wciąż przed sobą zdobycie uznania ze strony przewodnich środowisk naukowych” (permaculture has yet to gain a large amount of specific mainstream scientific acceptance) oraz że „potrzeba bycia zaakceptowanymi przez środowiska naukowe bierze się z pragnienia ekspansji permakultury i nabrania większego znaczenia” (the sensitiveness to being perceived and accepted on scientific terms is motivated in part by a desire for Permaculture to expand and become increasingly relevant)[63]. Farma w Le Bec-Hellouin na północy Francji bierze udział w programie badawczym INRA i AgroParisTech. Badania (trwające od końca 2011 do 2015[64]) mają stwierdzić, czy da się utrzymać całkowicie z farmy o powierzchni 1000 m2 (1/4 akra)[65].

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Toby Hemenway: Gaia's Garden: A Guide to Home-Scale Permaculture. Chelsea Green Publishing, 2009, s. 5. ISBN 978-1-60358-029-8.
  2. ↑ Ross Mars: The Basics of Permaculture Design. Chelsea Green Publishing, 2005, s. 1. ISBN 978-1-85623-023-0.
  3. ↑ Kara Greenblott i Kristof Nordin: Permaculture Design for Orphans and Vulnerable Children Programming: Low-Cost, Sustainable Solutions for Food and Nutrition Insecure Communities. Arlington, VA: USAID's AIDS Support and Technical Assistance Resources, AIDSTAR -One, Task Order 1, 2012. [dostęp 2012-11-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (16 czerwca 2015)]. (ang.).
  4. ↑ Bill Mollison: Permaculture: A Designers' Manual. Tagari Publications, 1988, s. 2. ISBN 0-908228-01-5.
  5. ↑ Permaculture. Transition Town Ashland. [dostęp 2012-12-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (4 lutego 2013)]. (ang.).
  6. ↑ Stella: La Tercera Ética. sierpień 2009. [dostęp 2012-12-26]. (hiszp.).
  7. ↑ David Holmgren: Weeds or Wild Nature. Permaculture International Journal, 1997. [dostęp 2011-09-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-05-26)]. (ang.).
  8. ↑ a b c Edible Forest Gardening. [dostęp 2012-11-05]. (ang.).
  9. ↑ Permaculture – Peak Oil – The Source of Permaculture Vision and Innovation. Holmgren.com.au. [dostęp 2012-11-05]. (ang.).
  10. ↑ Sampson-Kelly
  11. ↑ D Simberloff, T Dayan. The Guild Concept and the Structure of Ecological Communities. „Annual Review of Ecology and Systematics”. 22, s. 115, 1991. DOI: 10.1146/annurev.es.22.110191.000555. 
  12. ↑ community ecology, [w:] Encyclopædia Britannica [online] [dostęp 2012-11-05] (ang.).
  13. ↑ SE Williams, JM Hero. Rainforest frogs of the Australian Wet Tropics: guild classification and the ecological similarity of declining species. „Proceedings. Biological sciences / the Royal Society”. 265 (1396), s. 597–602, 1998. DOI: 10.1098/rspb.1998.0336. PMID: 9881468. PMCID: PMC1689015. 
  14. ↑ The woodland edge garden. Plants For A Future. [dostęp 2012-11-04]. (ang.).
  15. ↑ USDA National Agroforestry Center (NAC). Unl.edu, 2011-08-01. [dostęp 2011-10-21]. (ang.).
  16. ↑ Robert Hart: Forest Gardening. 1996, s. 149.
  17. ↑ Global Gardener. [dostęp 2012-12-21]. (ang.).
  18. ↑ The Garden of Love. Plants For A Future, styczeń 1997. [dostęp 2012-12-22]. (ang.).
  19. ↑ Graham Bell: Garden Cottage. Our Forest Garden. [dostęp 2012-11-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (6 stycznia 2013)]. (ang.).
  20. ↑ Establishing a Food Forest review. Transition Culture, 11 lutego 2009. [dostęp 2012-11-05]. (ang.).
  21. ↑ Peter Bane: REVIEW: Creating a Forest Garden by Martin Crawford. 20 sierpnia 2010. [dostęp 2012-11-16]. (ang.).
  22. ↑ Tom Woolley: Natural Building. A Guide to Materials and Techniques. Crowood, 2006.
  23. ↑ Rainwater Harvesting. Projekt Paradies. Das Permakultur Dorf, 2012. [dostęp 2012-11-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (6 czerwca 2013)]. (ang.).
  24. ↑ Craig Elevitch i Kim Wilkinson: Sheet Mulching: Greater Plant and Soil Health for Less Work. Agroforestry.net, 1998. [dostęp 2012-11-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (10 grudnia 2002)]. (ang.).
  25. ↑ Sustainable Agriculture by J. Mason, Landlinks Press 2003
  26. ↑ Paul Wheaton: Raised garden beds: hugelkultur instead of irrigation. Richsoil.com. [dostęp 2012-11-05]. (ang.).
  27. ↑ Alys Fowler: Alys Fowler: the joys of hugelkultur (or rotting wood to you and me). The Guardian, 7 września 2012. [dostęp 2012-12-22].
  28. ↑ Melissa Miles: The Art and Science of Making a Hugelkultur Bed – Transforming Woody Debris into a Garden Resource. The Permaculture Research Institute of Australia, 3 sierpnia 2010. [dostęp 2012-12-22]. (ang.).
  29. ↑ Toby Hemenway: Gaia's Garden: A Guide to Home-Scale Permaculture. Chelsea Green Publishing, 2009, s. 84–85. ISBN 978-1-60358-029-8.
  30. ↑ Mark Feineigle: Hugelkultur: Composting Whole Trees With Ease. Permaculture Research Institute of Australia, 4 stycznia 2012. [dostęp 2012-07-15]. (ang.).
  31. ↑ Bill Mollison: Permaculture: A Designers' Manual. 1988, s. 5. Cytat: Deer, rabbits, sheep, and herbivorous fish are very useful to us, in that they convert unusable herbage to acceptable human food. Animals represent a valid method of storing inedible vegetation as food..
  32. ↑ Marty Miller-Crispe: Pig Tractors. The Permaculture Research Institute of Australia, 28 stycznia 2011. [dostęp 2012-12-24]. (ang.).
  33. ↑ Permakultura i zwierzęta cz. 1. Polski Instytut Permakultury, 29 listopada 2009. [dostęp 2012-11-17].
  34. ↑ The Ducks. Grow Your Own Food. [dostęp 2012-12-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (18 listopada 2012)]. (ang.).
  35. ↑ Sepp Holzer: Sepp Holzer's Permaculture. Permanent Publications, 2010, 2012, s. 84–85. ISBN 978-1-85623-059-9.
  36. ↑ Bill Mollison: The One Duck Revolution. The Permaculture Research Institute of Australia, 7 marca 2009. [dostęp 2012-12-22]. (ang.).
  37. ↑ Jeff Johnston: The Multi-Function Chicken. Natural Life Magazine. [dostęp 2012-12-22]. (ang.).
  38. ↑ Patrick Whitefield: Permaculture in a Nutshell. Permanent Publications, 1 maja 2009, s. 12–14. ISBN 978-1856230032.
  39. ↑ Photo Gallery of Kenwood Permaculture. [dostęp 2012-12-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (6 lipca 2013)]. (ang.).
  40. ↑ Rob Hopkins: In Search of the Fabled Permaculture Chicken/Greenhouse. Transition Culture, 20 października 2008. [dostęp 2012-12-22].
  41. ↑ Rob Hopkins: The 2008 Schumacher Award. Transition Culture, 21 października 2008. [dostęp 2012-12-22]. (ang.).
  42. ↑ Rob Hopkins: A Chicken Greenhouse Update: notes from the cutting edge of permaculture inventiveness/absurdity. Transition Culture, 20 lipca 2009. [dostęp 2012-12-22]. (ang.).
  43. ↑ Introduction to Permaculture – Compatibility with Veganic Agriculture. Veganic Agriculture Network, 16 lutego 2011. [dostęp 2012-11-05]. Cytat: Often, permaculture resources talk about adding domesticated animals to the system, such as chickens. In veganic permaculture, the role of animals as part of the ecosystem and as part of the permaculture system is still considered and valued, though in the form of free-living animals, not in the form of domesticated animals. (ang.).
  44. ↑ Healthy Environments and You. ShirleyMacLaine.com, Inc. and MacLaine Enterprises, Inc.. [dostęp 2012-11-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (24 września 2015)]. (ang.).
  45. ↑ Joseph Russell Smith, John Smith: Tree Crops: A permanent agriculture. Island Press, 1987.
  46. ↑ Robert Hart: Forest Gardening. 1996, s. 41.
  47. ↑ David Holmgren: The Essence of Permaculture. Holmgren Design Services, (w:) Permaculture International Journal in 1997 (numer 61), 28 marca 2006. [dostęp 2012-11-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (26 maja 2008)]. (ang.).
  48. ↑ Bill Mollison. The One-Straw Revolution by Masanobu Fukuoka. „Nation Review”, s. 18, 15–21 września 1978. 
  49. ↑ Permaculture. [dostęp 2012-11-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (27 stycznia 2012)]. (ang.).
  50. ↑ Tracy Jan: UMass Amherst permaculture project wins White House award. The Boston Globe, 13 marca 2012. [dostęp 2012-10-31]. (ang.).
  51. ↑ Russ Grayson: The Permaculture Papers 5: time of change and challenge – 2000-2004. pacific-edge.info, 25 września 2010. [dostęp 2012-11-05]. Cytat: In a letter to me, the Institute explained that they were seeking the trademarks because they had been mistaken in their belief that the terms were protected by copyright. This belief had endured for years, Bill occasionally making public statements about copyright protecting Permaculture and how it could be used. Copyright protects only the expression of an idea, not the idea itself, the Institute confirmed. Copyright protected Bill’s books as an expression of Permaculture, but the idea of Permaculture itself and the elements that make it up remained unprotected
  52. ↑ United States Patent and Trademark Office: Trademark Electronic Search System (TESS). US Department of Commerce, 2011. [dostęp 2011-09-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (marca 16, 2017)]. Cytat: Word Mark PERMACULTURE -Goods and Services (ABANDONED) IC 041. US 100 101 107. G & S: Educational services, namely, conducting classes, seminars, and workshops on environmental, sustainable design for homeowners, farmers, ranchers, and other land based enterprises. This design system is known as Permaculture. Providing educational materials for above trainings. – Filing Date September 7, 2000 – (APPLICANT) Permaculture Institute Inc. CORPORATION NEW MEXICO P. O. Box 3702 Pojoaque NEW MEXICO 87501 – Type of Mark SERVICE MARK – Live/Dead Indicator: DEAD – Abandonment Date August 28, 2001 – Serial Number 78024882
  53. ↑ IP Australia: Enter as a Guest; Basic Search; You can also search by trade mark number: 877106. Commonwealth of Australia, 2011. [dostęp 2011-09-08]. Cytat: Word: PERMACULTURE DESIGN COURSE, New Trade Mark Application 28-MAY-2001, Withdrawal Advertised: 09-JAN-2003, Status: Withdrawn, XAF Pty Ltd ACN: 009521260 31 Rulla Road SISTERS CREEK TAS 7325 AUSTRALIA – Bill Mollison 31 Rulla Road SISTERS CREEK TAS 7325 AUSTRALIA – Lisa Mollison 31 Rulla Road SISTERS CREEK TAS 7325 AUSTRALIA, Class: 41 Education and training in the field of sustainable land use and landscape design, Trade Mark : 877106
  54. ↑ IP Australia: Enter as a Guest; Basic Search; You can also search by trade mark number: 877449. Commonwealth of Australia, 2011. [dostęp 2011-09-08]. Cytat: Word: PERMACULTURE DESIGN, New Trade Mark Application (multi-class) 30-MAY-2001, Withdrawal Advertised: 09-JAN-2003, Status: Withdrawn, XAF Pty Ltd ACN: 009521260 31 Rulla Road SISTERS CREEK TAS 7325 AUSTRALIA – Bill Mollison 31 Rulla Road SISTERS CREEK TAS 7325 AUSTRALIA – Lisa Mollison 31 Rulla Road SISTERS CREEK TAS 7325 AUSTRALIA, Class: 16 Books, pamphlets, printed material all in the field of sustainable land use, landscape design and food security Class: 41 Education and training in the field of sustainable land use and landscape design, Class: 42 Consulting for others in the fields of sustainable land use and landscape design, Trade Mark : 877449
  55. ↑ IP Australia: Enter as a Guest; Basic Search; You can also search by trade mark number: 1319992. Commonwealth of Australia, 2011. [dostęp 2011-09-08]. Cytat: Word: Permaculture a Designers' Manual, Filing Elec Appl'n for TM – Pick List 3 Classes 10-SEP-2009, Applications Lapsed and Withdrawn (Lapsed): 24-MAR-2011, Status: Lapsed/Not Protected, Owner/s: XAF Pty Ltd ITF The Permaculutre Institute ACN: 009521260 31 Rulla Road SISTERS CREEK TAS 7325 AUSTRALIA – Bill Mollison 31 Rulla Road SISTERS CREEK TAS 7325 AUSTRALIA – Lisa Mollison 31 Rulla Road SISTERS CREEK TAS 7325 AUSTRALIA, Class: 9 Computer hardware publications in electronic form; electronic publications (downloadable), Class: 16 Printed publications, Class: 41 Providing online electronic publications (not downloadable), Trade Mark : 1319992
  56. ↑ IP Australia: Enter as a Guest; Basic Search; You can also search by trade mark number: 1321705. Commonwealth of Australia, 2011. [dostęp 2011-09-08]. Cytat: Word: Introduction to Permaculture, Filing Elec Appl'n for TM – Pick List 3 Classes 21-SEP-2009, Applications Lapsed and Withdrawn (Lapsed): 31-MAR-2011, Status: Lapsed/Not Protected, Owner/s: XAF Pty as trustee for The Permaculutre Institute ACN: 009521260 31 Rulla Road SISTERS CREEK TAS 7325 AUSTRALIA – Bill Mollison 31 Rulla Road SISTERS CREEK TAS 7325 AUSTRALIA – Lisa Mollison 31 Rulla Road SISTERS CREEK TAS 7325 AUSTRALIA, Class: 9 Electronic publications (downloadable); electronic publications including those sold and distributed online, Class: 16 Printed publications, Class: 41 Providing online electronic publications (not downloadable), Trade Mark : 1321705
  57. ↑ IP Australia: Enter as a Guest; Basic Search; You can also search by trade mark number: 345002. Commonwealth of Australia, 2011. [dostęp 2011-09-08]. (ang.).
  58. ↑ Nick Romanowski: Sustainable Freshwater Aquaculture. The Complete Guide from Backyard to Investor. USNW Press, 1 października 2006, s. 130.
  59. ↑ Linda Chalker-Scott: Permaculture – beginning a discussion. Washington State University Extension. [dostęp 2012-11-05]. (ang.).
  60. ↑ Linda Chalker-Scott: Permaculture – my final thoughts. Washington State University Extension. [dostęp 2012-11-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (16 czerwca 2010)]. (ang.).
  61. ↑ a b Greg Williams. Gaia's Garden: A Guide to Home-Scale Permaculture. „Whole Earth”, 2001. 
  62. ↑ Graham Burnett, Toby Hemenway: Fw: Pc slammed in Whole Earth Review. 5 stycznia 2002. [dostęp 2011-10-21]. (ang.).
  63. ↑ Willi Paul: Symbols & Patterns. Interview with Owen Hablutzel, Director, Permaculture Research Institute, USA.. PlanetShifter Magazine, 31 października 2011. [dostęp 2012-11-05]. (ang.).
  64. ↑ Maraîchage biologique et performance économique. Ferme Du Bec. [dostęp 2012-10-31]. [zarchiwizowane z tego adresu (1 września 2012)]. (fr.).
  65. ↑ Richard Perkins: Why permaculture needs accurate data and measurement to persuade the mainstream. Permaculture Magazine, 2 maja 2012. [dostęp 2012-11-05]. (ang.).

Bibliografia

  • Bell, Graham. The Permaculture Way. 1st edition, Thorsons, (1992), ISBN 0-7225-2568-0, wyd. 2, Permanent Publications, (UK) 2004, ISBN 1-85623-028-7.
  • Bell, Graham. The Permaculture Garden. Permanent Publications (UK) (2004), ISBN 1-85623-027-9.
  • Burnett, Graham. Permaculture: A Beginner's Guide. Spiralseed (UK).
  • Fern, Ken. Plants For A Future. Permanent Publications (UK) (1997). ISBN 1-85623-011-2. Google Books link
  • Fukuoka, Masanobu. The One Straw Revolution. Rodale Books (US). Holistic Agriculture Library
  • Holmgren, David. Permaculture: Principles and Pathways Beyond Sustainability. Holmgren Design Services (Australia).
  • Holmgren, David. „Update 49: Retrofitting the suburbs for sustainability”. CSIRO Sustainability Network
  • Hart, Robert. Forest Gardening. Green Books (UK) ISBN 1-900322-02-1.
  • Hemenway, Toby. Gaia's Garden. Chelsea Green Books (US) (2001). ISBN 1-890132-52-7.
  • Jacke, Dave with Eric Toensmeier. Edible Forest Gardens. Volume I: Ecological Vision and Theory for Temperate-Climate Permaculture, Volume II: Ecological Design and Practice for Temperate-Climate Permaculture. Edible Forest Gardens (US) 2005
  • King, FH (Franklin Hiram) Farmers of Forty Centuries: Or Permanent Agriculture in China, Korea and Japan (1911).
  • Law, Ben. The Woodland House. Permanent Publications (UK) (2005), ISBN 1-85623-031-7.
  • Law, Ben. The Woodland Way. Permanent Publications (UK), ISBN 1-85623-009-0.
  • Loofs, Mona. Permaculture, Ecology and Agriculture: An investigation into Permaculture theory and practice using two case studies in northern New South Wales Honours thesis, Human Ecology Program, Department of Geography, Australian National University 1993
  • Mollison, Bill & David Holmgren Permaculture One. Transworld Publishers (Australia) (1978), ISBN 0-552-98060-9.
  • Mollison, Bill. Permaculture: A Designer's Manual. Tagari Press (Australia).
  • Mollison, Bill Permaculture Two. Tagari Press (Australia) (1979), ISBN 0-908228-00-7.
  • Odum, H.T., Jorgensen, S.E. and Brown, M.T. 'Energy hierarchy and transformity in the universe', in Ecological Modelling, 178, pp. 17–28 (2004).
  • Paull, J. „Permanent Agriculture: Precursor to Organic Farming”, Journal of Bio-Dynamics Tasmania, no.83, pp. 19–21, 2006. Organic eprints.
  • Rosemary Morrow, Earth User's Guide to Permaculture ISBN 0-86417-514-0
  • Whitefield, Patrick. Permaculture In A Nutshell. Permanent Publications (UK) (1993), ISBN 1-85623-003-1.
  • Whitefield, Patrick. The Earth Care Manual. Permanent Publications (UK) (2004), ISBN 1-85623-021-X.
  • Woodrow, Linda. The Permaculture Home Garden. Penguin Books (Australia).
  • Yeomans, P.A. Water for Every Farm: A practical irrigation plan for every Australian property, K.G. Murray Publishing Company, Pty, Ltd, Sydney, N.S.W., Australia (1973).

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Three Sisters companion planting technique.jpg
Autor: Anna Juchnowicz, Licencja: CC BY-SA 4.0
Trzy siostry to popularna gildia roślinna stosowana dla uzyskania efektu wzajemnego wspierania się kukurydzy, dyni i fasoli.
Zones-PDC.JPG
Aranya teaching permaculture, the five zones.
Forgard2-003.gif
(c) Quercusrobur z angielskojęzycznej Wikipedii, CC-BY-SA-3.0
Forest garden diagram to replace the one that currently exists on the article.
Bill Mollison 01.jpg
Autor: Nicolas Boullosa, Licencja: CC BY 2.0
Bill Mollison talking about the future.