Petyhorcy

Szyszak i napierśnik z XVII wieku.

Pas bandolier z ładownicami z ok. 1600 roku

Zbroja i karwasze na przedramionach

Petyhorcy, pietyhorcy (łac. pientho-horcensis) – lekka odmiana husarii używana w XVI–XVIII wieku najczęściej w Wielkim Księstwie Litewskim^[1]. Był to rodzaj kawalerii pośredni między husarią a jazdą kozacką/jazdą pancerną, o czym świadczy też wysokość żołdu^[1]. Jazda petyhorska zaciągana była przede wszystkim w ramach wojska Wielkiego Księstwa Litewskiego. Od lat 70. XVII  wieku wyraźnie dominowała wielkością wśród innych litewskich formacji kawaleryjskich^[1]. Była drugą po husarii jazdą kopijniczą w Rzeczypospolitej, nieco się od niej różniącą^[1]. Formacja wspierająca husarię, często używana do oskrzydlania przełamanego przez husarię frontu przeciwnika, ale czasami także wspólnie z husarią pełniąca rolę przełamującą. W odróżnieniu od Wielkiego Księstwa, petyhorcy w Koronie nie byli formalnie zaciągani, ale przypuszczalnie wchodzili w skład chorągwi prywatnych^[1]. W Wielkim Księstwie Litewskim petyhorcy byli najliczniejszym rodzajem kawalerii (w 1673 roku stanowili ponad połowa wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego)^[1]. Uważa się, że posiadanie kopii odróżniało petyhorców od jazdy kozackiej (na Litwie) i pancernej (w Koronie)^[2].

Uzbrojenie

Kopia o długości około 4 metrów, lekka krótka strzelba wieszana na szerokim pasie przewieszonym przez ramię, pistolet.

Charakterystyka formacji

Kasztelan lwowski Andrzej Maksymilian Fredro w 1675 roku zanotował: Lekki husarz, albo petyhorzec na dobrym koniu, z drzewem siedm łokciowym (bez proporca) wyprawowany będzie w szyszaku, z blachem przednim, albo w kaftanie dobrze przeszywanym, i w pancerzu powleczonym z karwaszami, ostroga u nogi, bandolet na cztery piędzi rurę długą mający, pistolet przynajmniej jeden, ładownicę tak sporą jak u pieszego^[1].

Wynikało z tego opisu, że petyhorcy mieli krótsze o 1 metr kopie od husarzy, ale pozostałe uzbrojenie bardzo podobne^[1].

Wg innych koncepcji petyhorcami nazywano pierwotnie jazdę typowo lekką, pochodzenia kaukaskiego. Tworzyli ją początkowo prawdopodobnie górale kaukascy osiadli na Litwie (tzw. Piatihorcy od Pięciu Gór w państwie Czerkiesów)^[3], później także Tatarzy litewscy i miejscowa szlachta. Dykcyonarz geograficzny Echarta (1872) wywodził ich nazwę od wsi Piatyhorce na Wołyniu^[4]. Dysponowali natomiast kopią, według jednych źródeł identyczną z husarską, według innych – nieco lżejszą. Tego typu chorągwie petyhorskie istniały na pewno w czasach Stefana Batorego. Jedna z nich, pod dowództwem rotmistrza Temruka Onychowicza Szymkowicza brała udział w wojnie z Gdańskiem i w wyprawach na Moskwę. Sam Temruk figuruje jako rotmistrz obrony potocznej już w spisach z czasów Zygmunta Augusta, nie wiadomo jednak bliżej, jaką chorągwią wtedy dowodził. Rotmistrzowie Temruk i Halibek (imiona typowo czerkieskie) pojawiają się także w archiwum korespondencji i rozkazów Jana Zamoyskiego z lat 1580–1582^[5].

Stukonna rota petyhorska rotmistrza Zachariasza brała udział w bitwie pod Kircholmem z 1605 roku^[6], a inna stukonna Stanisława Chwaliboga w bitwie pod Kłuszynem pięć lat później^[7].

W czasach późniejszych tradycyjne chorągwie petyhorskie nadal istniały, jednak mianem petyhorskich zaczęto określać także chorągwie pancerne. Z czasem zatarła się różnica między jednymi i drugimi.

Do wyposażenia ochronnego petyhorca należały: kolczuga, misiurka, karwasze, niekiedy kałkan. W XVII wieku otrzymali kirysy ochronne. Broń zaczepną stanowiły: 3–4-metrowa rohatyna, szabla, dwa pistolety i rusznica lub łuk typu wschodniego.

Po reformach wojskowych 1776 chorągwie petyhorskie przekształcono w Petyhorską Brygadę Kawalerii Narodowej.

Petyhorcy szczególnie zasłużyli się w bitwie pod Chocimiem, w obronie obozu pod Żurawnem, w bitwie pod Wojniłowem.

Wynagrodzenie

Husarze, zarówno litewscy, jak i koronni, mieli pobierać co kwartał 51 zł, natomiast jazda kozacka w Wielkim Księstwie 41 zł (jej odpowiednik w Koronie czyli jazda pancerna otrzymywała tyle samo). W 1673 roku jazda petyhorska otrzymywała kwartalnie 46 zł, co lokowało ją w hierarchii wojskowej pod względem wysokości płac, pomiędzy husarią a pancernymi^[1].

Zobacz też

• Kabardyjczycy
• Czerkiesi
• 2 Brygada Kawalerii Narodowej Wielkiego Księstwa Litewskiego

Przypisy

Bibliografia

• Tadeusz Korzon: Dzieje wojen i wojskowości w Polsce. T. 2. Lwów: Ossolineum, 1923, s. 65.
• Marek Plewczyński: Żołnierz jazdy obrony potocznej za czasów Zygmunta Augusta. Studia nad zawodem wojskowym w XVI wieku. Warszawa: 1985. ISBN 83-01-05997-4.
• Marcin Gawęda: Połonka-Basia 1660. Warszawa: Bellona, 2005, seria: HB. ISBN 83-11-10211-2.
• Mała Encyklopedia Wojskowa, 1967, Wydanie I
• Hundert Zbigniew, Kilka uwag na temat chorągwi petyhorskich w wojskach Rzeczypospolitej w latach 1673–1683, [w:] W pancerzu przez wieki. Z dziejów wojskowości polskiej i powszechnej, red. Marcin Baranowski, Andrzej Gładysz, Andrzej Niewiński (seria Homo Militans, t. II), Oświęcim 2014, s. 136–149

Linki zewnętrzne

• Marcin Kruszynski "Circassian Princes in Poland: The Five Princes", historia "pułku piatigorskiego"

Wojsko I Rzeczypospolitej Okresy 1454–1576 1576–1648 1648–1699 1700–1764 1764–1788 1788–1792 Struktury w 1626 w 1633 w 1683 w 1792 w 1794 w Kurlandii i Semigalii Rodzaje wojsk pospolite ruszenie gwardia koronna wojsko kwarciane wojsko suplementowe wojsko komputowe wojsko ordynackie wojska prywatne poczty pańskie Kozacy zaporoscy Formacje wojskowe Jazda chorągwie kopijnicze chorągwie strzelcze racowie husaria jazda tatarska jazda wołoska jazda kozacka petyhorcy pancerni jazda lekka rajtaria arkebuzeria lisowczycy Kawaleria Narodowa Piechota piechota węgierska piechota niemiecka piechota dymowa piechota łanowa piechota wybraniecka dragonia Kozacy rejestrowi Konfederacje żołnierskie Związek Pobożny Związek Święcony Związek Braterski konfederacja szczebrzeszyńska konfederacja gołąbska konfederacja barska konfederacja targowicka Rokosze wojna kokosza rokosz Zebrzydowskiego rokosz Lubomirskiego rokosz łowicki Hetmani hetman wielki koronny hetman wielki litewski hetman polny koronny hetman polny litewski hetman nadworny hetman inflancki hetman wojsk zaciężnych hetman kozacki regimentarz Terminy wojskowe zaciąg bębnowy zaciąg towarzyski autorament pocztowy towarzysz porcja oberszter list przypowiedni Większe oddziały w XVII wieku Dywizja Stefana Czarnieckiego Dywizja Jerzego Sebastiana Lubomirskiego Dywizja Karola Łużeckiego Dywizja Stanisława Rewery Potockiego Korpus posiłkowy Hieronima Augustyna Lubomirskiego Armia koronna w XVIII wieku Komisja Wojskowa Korpus Inżynierów Korpus Pontonierów Koronnych Dywizje Wołyńsko-Podolska Bracławsko-Kijowska Wielkopolska Małopolska Brygady KN 1 (Łuby) 2 (Biernackiego) 3 (Golejewskiego) 4 (Potockiego) 5 (Lubowidzkiego) 6 (Jerlicza) 7 (Dzierżka) 8 (Wielhorskiego) Armia litewska w XVIII wieku Komisja Wojskowa Korpus Inżynierów Dywizje 1 2 3 Brygady KN 1 (Husarska, Kowieńska) 2 (Petyhorska, Pińska) 3 Insurekcja kościuszkowska Najwyższy Naczelnik insurekcja warszawska, wileńska, wielkopolska Dywizje Najwyższego Naczelnika J. Zajączka S. Mokronowskiego K. Sierakowskiego Nadnarwiańska A. Ponińskiego J. H. Dąbrowskiego Główna Litewska F. Sapiehy R. Giedroycia