Petyhorcy

Szyszak i napierśnik z XVII wieku.
Pas bandolier z ładownicami z ok. 1600 roku
Zbroja i karwasze na przedramionach

Petyhorcy, pietyhorcy (łac. pientho-horcensis) – lekka odmiana husarii używana w XVI–XVIII wieku najczęściej w Wielkim Księstwie Litewskim[1]. Był to rodzaj kawalerii pośredni między husarią a jazdą kozacką/jazdą pancerną, o czym świadczy też wysokość żołdu[1]. Jazda petyhorska zaciągana była przede wszystkim w ramach wojska Wielkiego Księstwa Litewskiego. Od lat 70. XVII  wieku wyraźnie dominowała wielkością wśród innych litewskich formacji kawaleryjskich[1]. Była drugą po husarii jazdą kopijniczą w Rzeczypospolitej, nieco się od niej różniącą[1]. Formacja wspierająca husarię, często używana do oskrzydlania przełamanego przez husarię frontu przeciwnika, ale czasami także wspólnie z husarią pełniąca rolę przełamującą. W odróżnieniu od Wielkiego Księstwa, petyhorcy w Koronie nie byli formalnie zaciągani, ale przypuszczalnie wchodzili w skład chorągwi prywatnych[1]. W Wielkim Księstwie Litewskim petyhorcy byli najliczniejszym rodzajem kawalerii (w 1673 roku stanowili ponad połowa wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego)[1]. Uważa się, że posiadanie kopii odróżniało petyhorców od jazdy kozackiej (na Litwie) i pancernej (w Koronie)[2].

Uzbrojenie

Kopia o długości około 4 metrów, lekka krótka strzelba wieszana na szerokim pasie przewieszonym przez ramię, pistolet.

Charakterystyka formacji

Kasztelan lwowski Andrzej Maksymilian Fredro w 1675 roku zanotował: Lekki husarz, albo petyhorzec na dobrym koniu, z drzewem siedm łokciowym (bez proporca) wyprawowany będzie w szyszaku, z blachem przednim, albo w kaftanie dobrze przeszywanym, i w pancerzu powleczonym z karwaszami, ostroga u nogi, bandolet na cztery piędzi rurę długą mający, pistolet przynajmniej jeden, ładownicę tak sporą jak u pieszego[1].

Wynikało z tego opisu, że petyhorcy mieli krótsze o 1 metr kopie od husarzy, ale pozostałe uzbrojenie bardzo podobne[1].

Wg innych koncepcji petyhorcami nazywano pierwotnie jazdę typowo lekką, pochodzenia kaukaskiego. Tworzyli ją początkowo prawdopodobnie górale kaukascy osiadli na Litwie (tzw. Piatihorcy od Pięciu Gór w państwie Czerkiesów)[3], później także Tatarzy litewscy i miejscowa szlachta. Dykcyonarz geograficzny Echarta (1872) wywodził ich nazwę od wsi Piatyhorce na Wołyniu[4]. Dysponowali natomiast kopią, według jednych źródeł identyczną z husarską, według innych – nieco lżejszą. Tego typu chorągwie petyhorskie istniały na pewno w czasach Stefana Batorego. Jedna z nich, pod dowództwem rotmistrza Temruka Onychowicza Szymkowicza brała udział w wojnie z Gdańskiem i w wyprawach na Moskwę. Sam Temruk figuruje jako rotmistrz obrony potocznej już w spisach z czasów Zygmunta Augusta, nie wiadomo jednak bliżej, jaką chorągwią wtedy dowodził. Rotmistrzowie Temruk i Halibek (imiona typowo czerkieskie) pojawiają się także w archiwum korespondencji i rozkazów Jana Zamoyskiego z lat 1580–1582[5].

Stukonna rota petyhorska rotmistrza Zachariasza brała udział w bitwie pod Kircholmem z 1605 roku[6], a inna stukonna Stanisława Chwaliboga w bitwie pod Kłuszynem pięć lat później[7].

W czasach późniejszych tradycyjne chorągwie petyhorskie nadal istniały, jednak mianem petyhorskich zaczęto określać także chorągwie pancerne. Z czasem zatarła się różnica między jednymi i drugimi.

Do wyposażenia ochronnego petyhorca należały: kolczuga, misiurka, karwasze, niekiedy kałkan. W XVII wieku otrzymali kirysy ochronne. Broń zaczepną stanowiły: 3–4-metrowa rohatyna, szabla, dwa pistolety i rusznica lub łuk typu wschodniego.

Po reformach wojskowych 1776 chorągwie petyhorskie przekształcono w Petyhorską Brygadę Kawalerii Narodowej.

Petyhorcy szczególnie zasłużyli się w bitwie pod Chocimiem, w obronie obozu pod Żurawnem, w bitwie pod Wojniłowem.

Wynagrodzenie

Husarze, zarówno litewscy, jak i koronni, mieli pobierać co kwartał 51 zł, natomiast jazda kozacka w Wielkim Księstwie 41 zł (jej odpowiednik w Koronie czyli jazda pancerna otrzymywała tyle samo). W 1673 roku jazda petyhorska otrzymywała kwartalnie 46 zł, co lokowało ją w hierarchii wojskowej pod względem wysokości płac, pomiędzy husarią a pancernymi[1].


Zobacz też

Przypisy

  1. a b c d e f g h i Zbigniew Hundert, Z. Hundert, Kilka uwag na temat chorągwi petyhorskich w wojskach Rzeczypospolitej w latach 1673–1683, [w:] W pancerzu przez wieki. Z dziejów wojskowości polskiej i powszechnej, red. Marcin Baranowski, Andrzej Gładysz, Andrzej Niewiński (seria Homo Militans, t. II), Oświęcim 2014, s. 136–149 [dostęp 2019-02-11] (ang.).
  2. H. Wisner, Wojsko litewskie I połowy XVII wieku, cz. 3, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” 21 (1978), s.101
  3. Marcin Kruszewski: Circassian Princes in Poland: The Five Princes.
  4. Piatyhorce w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego. T. VIII: Perepiatycha – Pożajście. Warszawa 1887.
  5. Archiwum Jana Zamoyskiego. T. II (1580–1582). Warszawa: 1909.
  6. Wisner Henryk, Kircholm 1605, wyd. 3 popr. i uzup., Warszawa 2011, s. 122–123
  7. R. Sikora, Kłuszyn 1610. Rozważania o bitwie, Warszawa 2010, s.59

Bibliografia

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Bantlär från 1600-talets mitt - Skoklosters slott - 97163.tif
Uwaga: For documentary purposes the original description has been retained. Factual corrections and alternative descriptions are encouraged separately from the original description.
Bantlär från 1600-talets mitt.
Nyckelord: Gehäng, Föremålsbild
Sanok, Muzeum Historyczne, broń szyszak i napierśnik 02.jpg
Autor:


Jeśli chcesz wykorzystać to zdjęcie, proszę o jego podpisanie w następujący sposób:
autor: Adam Kliczek, http://memoriesstay.com (CC-BY-SA-3.0)
W przypadku zamieszczenia zdjęcia na stronie internetowej, poproszę o przesłanie informacji mailowej z adresem tej strony.
Kontakt ze mną: adam.kliczek@gmail.com

More information about pictures pl en +/−

Translations of this template pl en +/−

, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Szyszak i napierśnik husarski z XVII w. Miejsce pochodzenia - Polska. Miejsce ekspozycji - Muzeum Historyczne w Sanoku (nr inw. MHS/H/1668 i MHS/H/1669)