Piąta kolumna

Ten artykuł należy dopracować: artykuł o dość śliskim temacie powstał WYŁĄCZNIE na podstawie źródeł z okresu PRL-u. W celu większego obiektywizmu należałoby go uzupełnić również o informacje ze źródeł po 1989 roku, → usunąć treści oparte na nierzetelnych źródłach lub podać w przypisach wiarygodne źródła informacji. Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu. Uwaga: Aby ułatwić pracę, stosuj standardowe parametry z datą: nierzetelne=2022-11

Piąta kolumna – określenie stosowane w opracowaniach historycznych i publicystyce, a także w propagandzie politycznej w odniesieniu do grup obywateli będących bądź uznawanych za wrogów wewnętrznych, dywersantów, sabotażystów, szpiegów.

Pochodzenie terminu

Dolores Ibárruri, 1936

Określenie „piąta kolumna” narodziło się w czasie hiszpańskiej wojny domowej (1936–1939), ale jego dokładne pochodzenie jest niejasne.

Według najbardziej rozpowszechnionej teorii miał go użyć po raz pierwszy jeden z przywódców rebeliantów generał Mola. W przemówieniu radiowym miał stwierdzić, że gdy 4 kolumny wojsk Nacjonalistów posuwają się na Madryt, to piąta kolumna czeka w mieście na sygnał do powstania. Wersję taką ogłosiła 3 października 1936 roku w komunistycznym dzienniku Mundo Obrero partyjna propagandzistka, Dolores Ibarruri. Wtedy też określenie „piąta kolumna” pojawiło się publicznie po raz pierwszy^[1]. Natychmiast podjęła je cała prasa republikańska^[2], a za nią również media zagraniczne^[3]. Domniemane przemówienie Moli nigdy nie zostało zidentyfikowane przez historyków^[4].

Konkurencyjna, jednak, znacznie mniej popularna teoria sugeruje, że określenie „piąta kolumna” zostało ukute i kłamliwie przypisane Nacjonalistom przez republikańską propagandę. Miałoby tak się stać albo w celu podniesienia własnego morale, albo w celu usprawiedliwienia fali terroru i represji, skierowanej przeciw domniemanym wrogom Republiki. Jako argument przytacza się fakt, że 30 września 1936 niemiecki charge d’affaires w Alicante w tajnym telegramie do Berlina pisał, że w strefie Republikańskiej „rozpowszechniane jest domniemane stwierdzenie generała Franco” o treści identycznej jak ta w 3 dni potem przypisana przez Ibarruri generałowi Mola^[5].

Piąta kolumna w Czechosłowacji

(c) Bundesarchiv, Bild 146-1972-026-51 / CC-BY-SA 3.0

Zbiórka Henleinowców z Sudetendeutsches Freikorps

Terminu „V kolumna” używa się zwykle jako określenia grup dywersantów rekrutowanych spośród nacjonalistycznych środowisk w obrębie mniejszości niemieckiej w Czechosłowacji i Polsce w okresie hitlerowskiej agresji na te dwa kraje, a także wobec różnego rodzaju zagranicznych agentur wywiadowczych III Rzeszy współdziałających z wojskami regularnymi.

Piąta kolumna w Polsce

Inspekcja Selbstschutzu w Bydgoszczy

Mniejszość niemiecka w Polsce od początku utworzenia II Rzeczypospolitej wspierała wysiłki Niemiec w polityce wymierzonej przeciw państwu polskiemu oraz kwestionowaniu jego granic państwowych. Przedstawiciele mniejszości niemieckiej z polskiego Pomorza 20 grudnia 1930 roku uzyskali w Berlinie zapewnienie od ówczesnego kanclerza Niemiec Heinricha Brüninga^[6], że „Rzesza podziwia szczerze ofiarność Niemców na Pomorzu, którzy znajdują się na pierwszej linii frontu polityki rewizji granic”^[7]. Kanclerz zapewnił ich, że Niemcy nigdy nie zrezygnują z tej polityki.

W okresie przed II wojną światową na terenie Polski działało wiele organizacji niemieckich uznawanych za piątą kolumnę:

• Jungdeutsche Partei in Polen (JDP) – obejmowała swoją działalnością całą Polskę w granicach sprzed II wojny światowej
• Deutsche Vereinigung (DtV) – działała w województwie pomorskim i województwie poznańskim
• Deutscher Volksbund – obejmowała zasięgiem teren województwa śląskiego^[8]
• Deutscher Volksverband in Polen – organizacja aktywna w województwie łódzkim^[9].

Wraz z kilkoma pomniejszymi organizacjami stowarzyszenia te skupiały w swoich szeregach ok. 25% ludności niemieckiej zamieszkującej terytorium II Rzeczypospolitej i utrzymywały stały, tajny kontakt z organami partyjnymi i wywiadu Niemiec – NSDAP, Auslandsorganisation, Gestapo, Abwehrą oraz SD.

W 1937 z ok. 800 tys. Niemców zamieszkałych w Polsce ok. 200 tys. było członkami organizacji hitlerowskich^[10].

W 1939 powstał przy SS Hauptamt Volksdeutsche Mittelstelle (VoMi) tzw. „Komitet Sześciu”, tajna komórka koordynująca działania mniejszości niemieckiej w Polsce. Polacy pozostawali w złudnym przeświadczeniu o dalszym rozbiciu organizacyjnym mniejszości niemieckiej^[11]. Organizacji tej podlegały m.in. organizacje narodowo-socjalistyczne w przedwojennej Polsce jak Zjednoczenie Niemieckie (niem. Deutsche Vereinigung DtV) i Partia Młodoniemiecka w Polsce (niem. Jungdeutsche Partei in Polen skrót JDP)^[12].

W okresie międzywojennym kontrwywiad RP wykrył kilka nielegalnych niemieckich organizacji np. Volksbundjugendgruppe w Katowicach w 1933, Narodowo-Socjalistyczny Niemiecki Ruch Robotniczy, w skrócie NSDAB, na polskiej części Górnego Śląska w 1934 (celem NSDAB było oderwanie tej części Górnego Śląska od Polski i przyłączenie jej do Niemiec), Schwarze Hand (pol. Czarna Ręka) w Chorzowie^[13], Die Schwarze Schaar (pol. Czarna Drużyna). W latach 1936/37 szereg tych organizacji zostało zdelegalizowanych, a ich członkowie stanęli przed sądem. Aresztowani zostali m.in. Rudolf Wiesner, którego faszystowska Partia Młodoniemiecka kreowała na führera mniejszości niemieckiej w Polsce oraz pierwszy przywódca rywalizującej z nią Dtv Erik von Witzleben^[12].

Z członków nazistowskich organizacji mniejszości niemieckiej rekrutowały się bojówki Selbstschutzu prowadzące akcje sabotażowe na ziemiach polskich przed 1 września. Wraz z agresją III Rzeszy na Polskę 1 września 1939, jednostki „Selbstschutzu” rozpoczęły działania zbrojne przeciwko ludności polskiej i polskim siłom zbrojnym, jednocześnie podejmując działania sabotażowe, mające na celu wspomożenie niemieckiej inwazji^[14]. W czasie kampanii wrześniowej, 3 września oddziały niemieckiej piątej kolumny, zorganizowane w formacje Selbstschutz, Hauptamt Volksdeutsche Mittelstelle i Hitlerjugend, dokonały akcji dywersyjnej w Bydgoszczy^[15], w wyniku której zginęła polska ludność cywilna i 240 żołnierzy Wojska Polskiego z przegrupowującej się Armii „Pomorze”.

Wprawdzie działania V kolumny mają zwykle drugorzędne znaczenie, ale termin ten doskonale wpisuje się w stereotyp wroga wewnętrznego, co w warunkach wojennych może stać się przyczyną pogromów, represji wojska lub administracji rządowej przeciwko mniejszościom narodowym itp. zjawisk.

Inne kraje

Pojęcie „piątej kolumny” przywołuje się m.in. w kontekście internowania obywateli USA pochodzenia japońskiego po ataku na Pearl Harbor (7 grudnia 1941) oraz w odniesieniu do radykalnych środowisk muzułmańskich w Europie Zachodniej i Stanach Zjednoczonych po zamachu na World Trade Center (11 września 2001). W czasie przemówienia (19 czerwca 1967) Władysław Gomułka, nawiązując do wojny sześciodniowej – gdzie Izrael zwyciężył koalicję państw arabskich, wspieraną przez ZSRR – nazwał Żydów mieszkających w Polsce „piątą kolumną”.

Na Ukrainie „piątą kolumną” określany jest ruch prorosyjski^[16][17][18], zwłaszcza partie polityczne Blok Rosyjski і Komunistyczna Partia Ukrainy, oraz Ukraiński Kościół Prawosławny Patriarchatu Moskiewskiego^[16][17].

Zobacz też

• Piąty pułk
• krwawa niedziela (Bydgoszcz 1939)
• incydent jabłonkowski
• Sudetendeutsches Freikorps
• Volksdeutscher Selbstschutz

Przypisy

Bibliografia

• Florence S. Hellman, Nazi Fifth Column Activities: A List of References, Library of Congress, Uniwersytet Michigan 1943.
• The German fifth column in Poland, Polish ministry of information by Hutchinson & co. ltd., London 1941.
• Luther, Tammo, Volkstumspolitik des Deutschen Reiches 1933-1938. Die Auslanddeutschen im Spannungsfeld zwischen Traditionalisten und Nationalsozialisten, Franz Steiner, Stuttgart 2004.
• Louis De Jong, C.M. Geyl, The German fifth column in the Second World War, University of Chicago Press 1956 [1] wersja cyfrowa książki.
• Mirosław Cygański, Hitlerowskie organizacje dywersyjne w województwie śląskim 1931–1936, Wyd. Śląsk, 1971.
• Grünberg Karol, Nazi-Front Schlesien. Niemieckie organizacje polityczne w województwie śląskim w latach 1933–1939, Wyd. Śląsk, Katowice 1963.
• Seweryn Osiński, V kolumna na Pomorzu Gdańskim, Książka i Wiedza, 1965.
• Praca zbiorowa: Wojna narodowo rewolucyjna w Hiszpanii 1936-1939. MON. ISBN 83-11-06305-2.

Linki zewnętrzne

• Louis De Jong, C.M. Geyl, „The German fifth column in the Second World War”, University of Chicago Press 1956 książka dostępna online