Pięcioksiąg samarytański

Samarytański Kapłan Najwyższy trzymający w ręku Pięcioksiąg samarytański (1905)

Pięcioksiąg samarytański (również Pentateuch samarytański) – transliteracja tekstu Pięcioksięgu z języka hebrajskiego na alfabet samarytański wykonana na potrzeby Samarytan pomiędzy IV a II wiekiem p.n.e. Nie jest to przekład w ścisłym znaczeniu tego słowa, lecz konwersja tekstu zawierająca również typowo samarytańskie idiomy[1].

Okoliczności powstania

Większość mieszkańców Samarii stanowili poddani dziesięcioplemiennego Królestwa Izraela. W VIII wieku p.n.e. zostali oni wysiedleni przez Asyryjczyków, którzy w to miejsce sprowadzili pogan z różnych zakątków swojego imperium. Z czasem obcy kulturowo i religijnie przybysze wymieszali się z pozostałą w Samarii ludnością a ich potomków zaczęto nazywać Samarytanami[2].

Według wierzeń starożytnych plemion, każde terytorium było strzeżone przez jakieś lokalne bóstwo, dlatego też ludność przesiedlona do Samarii uzupełniła swoje praktyki religijne o kult Boga Jahwe. W późniejszym czasie wskutek podboju babilońskiego również mieszkańcy południowego dwuplemiennego królestwa Judy zostali wysiedleni. Kiedy więc ci wygnańcy powrócili, lud Samarii poprosił ich o zgodę na udział przy odbudowie świątyni jerozolimskiej. Jednak społeczność żydowska pod przewodnictwem Ezdrasza i Nehemiasza odmówiła Samarytanom możliwości sprawowania wspólnego obrządku religijnego w Jerozolimie ze względu na synkretyzm religijny Samarytan[3]. Doprowadziło to około 330 roku p.n.e. do budowy świątyni przez Samarytan na potrzeby swojego kultu na górze Garizim[2]. W 128 roku p.n.e. Samarytanie zostali zaatakowani przez hasmonejskiego króla Jana Hirkana a ich świątynia, będąca dla Żydów symbolem bałwochwalstwa, została zniszczona[3].

Samarytanie uznawali jedynie pierwszych pięć ksiąg Starego Testamentu i na swoje potrzeby od około IV wieku opracowali własną wersję Tory[4]. Nie nazywano jej Pięcioksięgiem, lecz Ustawą, a sam Pentateuch został podzielony na oddzielne księgi, podobnie jak to miało miejsce u Żydów ze względu na wygodę w posługiwaniu się zwojami.

Pięcioksiąg samarytański nie jest w dosłownym znaczeniu przekładem, gdyż jest to transliteracja pisma hebrajskiego na alfabet samarytański, który rozwinął się z alfabetu paleohebrajskiego. Dodatkowo wersja ta zawiera idiomy typowe dla Samarytan. Oznacza to więc, że czytając tekst Samarytanie zasadniczo czytają hebrajskie słowa. Dzięki temu Pięcioksiąg samarytański pomaga ustalić ówczesny tekst hebrajski.

Manuskrypty

Najstarszym zachowanym rękopisem zawierającym Pięcioksiąg samarytański jest Zwój Abiszy dziś należący do gminy samarytańskiej w Nablus. Theodor Gaster datował go na I wiek n.e., choć prawdopodobnie znaczna jego część jest młodsza. Innym rękopisem, obecnie nazywanym Codex B a odnalezionym w 1616 roku w Damaszku przez włoskiego podróżnika Pietro della Valle, w redakcji Jeana Morinusa posłużono się w Poliglocie paryskiej w 1645 roku oraz ponownie w 1657 roku w Poliglocie londyńskiej[5]. Oprócz Zwoju Abiszy do naszych czasów zachowało się jeszcze około 40 większych rękopisów samarytańskich[6]. Poza tym zwojem najstarsze zachowane zwoje Pięcioksięgu samarytańskiego pochodzą z X i XI wieku[7]. Niektóre ważniejsze rękopisy samarytańskie to:

  • Zwój Abiszy,
  • Codex Add. 1846 z 1100 roku n.e. (biblioteka uniwersytecka w Cambridge),
  • Codex B (lata 1345/1356),
  • Codex C 1204 n.e., wysoko oceniany przez badaczy,
  • Manuskrypt E z 1219 roku n.e. zawierający Księgę Wyjścia,
  • Cotton Claudius B VIII z lat 1362–1363, Biblioteka Brytyjska,
  • Codex Add. 1877 przechowywany w bibliotece uniwersyteckiej w Cambridge[8][9].

Wśród zwojów znad Morza Martwego około 5% jest zgodne z tekstem przekazywanym przez Pentateuch samarytański[10]. Chociaż większość zwojów Tory z Qumran wykazuje bliskie pokrewieństwo do późniejszego tekstu masoreckiego, to jednak niektóre rękopisy Pentateuchu w języku hebrajskim odkryte wśród zwojów znad Morza Martwego zostały zidentyfikowane jako przekazujące protosamarytański typ tekstu, zwłaszcza w Księdze Wyjścia i Liczb. Szczególnie bliski związek z Pięcioksięgiem samarytańskim wykazują zwoje oznaczone jako 4Q22 (4QpaleoExodm) oraz 4Q17 (4QExod-Levf)[11]. Zwój oznaczony jako 4Q27 (4QNumb) wspiera tekst samarytański w Księdze Liczb[12].

Różnice tekstu w porównaniu z Biblią hebrajską

Z zachowanych do dziś manuskryptów Pięcioksięgu samarytańskiego tylko nieliczne pochodzą sprzed XIII wieku n.e. W tekście samarytańskim doliczono się około 6000 różnic w stosunku do tekstu hebrajskiego. Ogromna większość różnic jest całkowicie nieistotna z punktu widzenia krytyki tekstu. Zasadniczo Pentateuch samarytański jest bardziej zgodny z tekstem masoreckim niż z Septuagintą, naliczono jednak około 1900 miejsc w których wspiera LXX przeciw TM, lecz najczęściej są to mało istotne warianty. Natomiast różni się od TM i LXX w miejscach gdzie tekst zawiera dane liczbowe, jak na przykład podając wiek patriarchów w Rdz 5:19-31 i 11:10-26. Zarówno to, że tekst samarytański jest bliższy TM niż LXX oraz odkryte w Kumran rękopisy 4Q22 (4QpaleoExodm), 4Q27 (4QNumb) oraz 4Q41 (4QDeutn) zdają się potwierdzać tezę o pochodzeniu Pentateuchu samarytańskiego od wcześniejszego tekstu hebrajskiego istniejącego w Palestynie a nazywanego tekstem protosamarytańskim[7].

Na początku XIX wieku niemiecki badacz Wilhelm Gesenius (1786–1842) przebadał tekst samarytański całościowo oraz podzielił odmienne od hebrajskich warianty na 8 kategorii: 1) poprawki gramatyczne, 2) glosy tekstualne, 3) koniektury, 4) poprawki oparte o miejsca paralelne, 5) dodatki z miejsc paralelnych, 6) uzgodnienia chronologiczne, 7) dialektalne warianty słów, 8) warianty wynikłe z teologii i wierzeń Samarytan[7].

Niektóre warianty tekstowe Pięcioksięgu samarytańskiego

W Księdze Rodzaju 11:32 tekst samarytański podaje, że Terach zmarł w wieku 145 lat, podczas gdy tekst hebrajski podaje 205 lat. Wersja samarytańska powstała prawdopodobnie na skutek zsumowania liczb podanych w 11:26 oraz 12:4, gdyż autor Pentateuchu zapewne uważał, że Abraham podjął drugi etap swojej podróży dopiero po śmierci ojca (12:1).

W Księdze Rodzaju 41:45 imię egipskiego kapłana zapisano jako Potifera (‏פוטיפרע‎). W tekście masoreckim natomiast podzielone zostało ono na dwuczłonowe Poti Fera (‏פוטי פרע‎)[13].

Jedna z ważniejszych różnic dotyczy fragmentu z Księgi Wyjścia 12:40, gdzie tekst samarytański wspiera wersję Septuaginty.

TM 12:40:
„A czas pobytu Izraelitów w Egipcie trwał czterysta trzydzieści lat.” (BT)[14].
Sam, LXX 12:40:
„A czas pobytu Izraelitów, [i ich ojców] w Egipcie i Kanaanie trwał czterysta trzydzieści lat.” (słowa „i ich ojców” ma Sam i LXXA)

W Księdze Wyjścia 20:17 do samarytańskiej wersji Dziesięciorga Przykazań dopisano przykazanie, które nakazywało na górze Garizim wznieść kamienny ołtarz i tam składać ofiary. Ta interpolacja miała na celu usprawiedliwić wybudowanie przez Samarytan świątyni na górze Garizim, która miała konkurować ze świątynią w Jerozolimie.

W Księdze Liczb 3:39 pomija zwrot „i Aaron”, podobnie jak Peszitta oraz jedenaście hebrajskich manuskryptów. Miejsce to jest oznaczone jako Puncta extraordinaria w tekście masoreckim.

W Księdze Powtórzonego Prawa 14:13 pomija trzeci gatunek ptaka nieczystego[15], podobnie jak LXX i cztery hebrajskie manuskrypty synchronizując ten werset z analogicznym z Księgi Kapłańskiej 11:4. W Pwt 27:4 w wersji samarytańskiej miejsce gdzie Mojżesz miał wypisać prawa na pobielonych kamieniach zmieniono z góry Ebal na Garizim z podobnych względów z jakich w Wyjścia 20:17 dokonano interpolacji[16].

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Roman Zając: Na drogach i bezdrożach przekładów Pisma Świętego. Biblioteka Uniwersytecka KUL, 1 grudnia 2008. [dostęp 2013-06-17].
  2. ↑ a b Paweł Porębski: Odnaleźć Boga w sobie. katolik.pl. [dostęp 2013-06-18].
  3. ↑ a b Dzieło Biblijne: Czy chrześcijaninowi godzi się krytykować tekst Biblii?. biblista.pl. [dostęp 2013-07-15].
  4. ↑ W.R.F. Browning: Słownik biblijny. Warszawa: Agora SA, 2009, seria: Księgi Święte Religii Monoteistycznych. ISBN 978-83-7552-553-3.Sprawdź autora:1.
  5. ↑ Samaritans (ang.). W: The unedited full-text of the 1906 Jewish Encyclopedia [on-line]. JewishEncyclopedia.com, 1906. [dostęp 2013-06-19].
  6. ↑ Piotr Łabuda: Tekst biblijny. W: Radiowo-Internetowe Studium Biblijne. Wykład 11. [on-line]. studiumbiblijne.diecezja.tarnow.pl. s. 7. [dostęp 2013-06-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-05-28)].
  7. ↑ a b c Antoni Tronina. Najstarsze tłumaczenia Pięcioksięgu. „Collectanea Theologica”. 69 (1999) nr 1 (Częstochowa - Lublin), s. 48-53, 1999. 
  8. ↑ Questions from the Samaritan Pentateuch (ang.). historycart.com. [dostęp 2013-06-26].
  9. ↑ Peter W. Flint: The Dead Sea Scrolls. Abington Press, 2013. ISBN 978-0-6874-9449-1.
  10. ↑ Kilka słów o krytyce tekstu i Zwojach znad Morza Martwego. biblista.pl. [dostęp 2013-03-27].
  11. ↑ Vanderkam 2002, s. 106.
  12. ↑ Vanderkam 2002, s. 110.
  13. ↑ Israel Drazin, Stanley M. Wagner: Onkelos on the Torah: Understanding the Bible Text. Genesis. Jerusalem: Gefen Publishing, 2006, s. 455. ISBN 965-229-342-3.
  14. ↑ Rdz 12,40 w BT.
  15. ↑ BHS, 4 wydanie, 1990, s. 311.
  16. ↑ BHS, 4 wydanie, 1990, s. 332.

Media użyte na tej stronie

Samaritan High Priest and Old Pentateuch, 1905.png
Yaakov ben Aharon, Samaritan High Priest (1896-1916) and Old Pentateuch, Nablus, West Bank. Part of a stereograph from Views of Palestine (1905). The text accompanying this image states "We are looking into the eyes of the chief representative of a religious sect, one of the oldest and certainly smallest in the world...They claim that they are the lineal descendants of the Israelites of old, from a remnant that was left when the tribes were carried into Syrian captivity...There is no doubt but that they are the representatives of the Samaritans of the time of Christ, for whom the Jews had such a deadly hatred. Here is kept with jealous care this ancient copy of the Pentateuch which is before us - one of the very oldest copies in existence. We could not have seen it on any account except in the presence of this high priest."